Leestijd: 6 minuten

Deze pagina over de Nieuwjaarsbrand in Volendam is een combinatieblog uit the Museum of Accidents. Het begint met een kort essay over veerkracht van gemeenschappen en systemen. Daarna volgt een feitelijke omschrijving van de gebeurtenissen, gevolgd door filmpjes die een goed beeld geven van de situatie ter plekke. Het wordt afgesloten met links naar andere informatiebronnen.

De veerkracht van Volendam

De nieuwjaarsbrand van 2001 in Volendam heeft een gigantische impact op het vissersdorp gehad, en heeft dat nog steeds. Veertien jongeren kwamen om het leven en meer dan 240 raakten er gewond, waarvan sommigen zeer ernstig. Een hele generatie werd geraakt en daardoor eigenlijk heel Volendam. Er zal niemand zijn die niet op zijn minst één slachtoffer kent.

Ondanks al die ellende is het dorp niet gebroken. Sterker nog, als je de verhalen op www.hemeltjevolendam.nl leest, lijkt het zelfs wel of Volendam er sterker uitgekomen is. De veerkracht van Volendam is dus groot, zou je kunnen zeggen. Waarbij tegelijkertijd de vraag opkomt wat dat dan is, veerkracht. Want het is gemakkelijk gebruikt en snel beaamd, maar ook weer zo ruim te definiëren dat er wel heel veel onder past.

Monument op de kade bij de haven van Volendam

Vanouds wordt veerkracht (of het Engelstalige ‘resilience’) beschouwd als de vaardigheid van een persoon of een gemeenschap om zware tijden te overleven en terug te veren van tegenslag en rampspoed. To bounce back from disaster is een definitie die internationaal veel in gebruik is en waarmee bedoeld wordt dat een gemeente na een ramp weer snel op orde is, de infrastructuur functioneert en alles weer is zoals het was.

Ramp en crisis

Ooit definieerde ik een ramp als een (grote) hobbel op een rechte weg en crisis als een verlegging van koers. In deze definitie past het idee van ‘bounce back’ prima, net als het terugkeren naar hoe het was. Het is echter de vraag of dat recht aan de huidige werkelijkheid doet.

Als gevolg van de klimaatcrisis is het aantal rampen als overstromingen en bosbranden wereldwijd flink toegenomen. Sommige gemeenschappen en plaatsen hebben te maken met structurele veranderingen en zullen zich blijvend moeten aanpassen om te overleven. Dat gaat dus om het verleggen van koers. Naar aanleiding van die ervaringen hebben onderzoekers de definitie van veerkracht aangepast.

Moderne definities van veerkracht zijn meer gebaseerd op ecologie en systeemdenken. Een gemeenschap moet zich gedragen als een complex adaptief systeem, dat zich continue aan onverwachte gebeurtenissen aanpast. Veerkracht is dus geen statische restauratie, maar een dynamisch proces dat zich interactief met de omstandigheden ontwikkelt. Of zoals Thomas de Lampedusa het wat literairder in De Tijgerkat beschrijft: ‘Alles moet veranderen opdat alles blijft zoals het is.’

Definitie veerkracht

Veerkracht is de vaardigheid van een systeem (of gemeenschap) om verstoringen (schokken) te absorberen en tegelijkertijd de basisfuncties en -structuren overeind te houden, ook wel aangeduid als identiteit

A resilient system can adapt to changes without losing the essential qualities that define what it is and what it does.

Brian Walker and David Salt, Resilience Thinking

Toen ik bovenstaande definitie las moest ik gelijk aan de filosoof Roland Barthes denken en zijn vraagstuk over de Argo, het schip waarmee de Argonauten volgens de Griekse mythologie op zoek waren naar het Gulden Vlies. Op die tocht werd de Argo continu verbouwd en gerepareerd en Barthes vraagt zich vervolgens af of de Argo die vertrok nog dezelfde is als de Argo die aankwam.

De Argo als metafoor van veerkracht

Hij concludeert uiteindelijk van wel: de Argo wordt gedefinieerd door zijn naam (identiteit) en functie. Zonder het te weten beschrijft Barthes hiermee misschien wel de meest rudimentaire definitie van veerkracht.

Zes uitgangspunten van veerkracht

Maar het denken over veerkracht is inmiddels flink verder gevorderd. In de community resilience reader worden de zes uitgangspunten (foundations) beschreven die kunnen helpen bij het opbouwen van een veerkrachtige gemeenschap.

1. Mensen. Wat veerkrachtig is, wordt grotendeels bepaald door wat de mensen in een gemeente (of systeem) belangrijk vinden. Dat is wat hun identiteit omschrijft, hun vorm en functie, hun gemeenschappelijke af- en toekomst.

2. Systeemdenken. Systeemdenken is essentieel om de complexiteit van crises te zien, begrijpen en liefst voorspellen. Daarvoor moet je zowel de onderdelen als het gehele systeem tegelijkertijd kunnen zien, inclusief de onderliggende relaties.

3. Aanpassingsvermogen. Systemen en gemeentes moeten zich continu blijven aanpassen aan veranderende omstandigheden om veerkrachtig te zijn. Leren is daarbij een sleutel competentie

In a time of drastic change it is the learners who inherit the future. The learned usually find themselves equipped to live in a world that no longer exists.

Eric Hoffer, Reflections on the Human Condition

4. Transformatie. Sommige veranderingen zijn zo groot (schokken) dat aanpassing alleen niet voldoende is. Er is een transformatie nodig om nieuwe antwoorden te vinden. Vrij naar Einstein: It is hard to get new results from old patterns

5. Duurzaamheid. Of misschien ook wel rentmeesterschap. Waar het om gaat is dat veerkracht voor nu alleen, op dit moment, niet genoeg is. Ook nieuwe generaties moeten veerkrachtig kunnen zijn en onderdeel van de gemeenschappelijke historie, cultuur en toekomst.

For us as social animals, identity is tied to community: our relationships to other people and to a place; our sense of shared experience, history and culture; and the smells, sounds, and even the soil that we associate with home. How else can community members recognize themselves as stakeholders if not by seeing themselves as part of a larger place-based whole?

Daniel Lerch The Community Resilience Reader.

6. Moed. Bij alle lastige opgaven en uitdagingen die een mens of een gemeenschap moet aangaan wordt wel eens vergeten dat er naast zien en begrijpen ook moed nodig is. Het is mooi dat je weet wat er moet gebeuren, maar je moet het ook durven om het voor elkaar te krijgen. Als het makkelijk was, was het al gebeurd.

Nou is dit niet de plek voor een wetenschappelijk onderzoek, dus kijk gewoon eens tussen je oogharen door naar Volendam en de zes uitgangspunten en constateer dan voor jezelf wat de veerkracht van Volendam is. Doe het voor de grap ook eens voor je eigen gemeente en bedenk dan waar de verschillen zitten. Dan heb je er gelijk al een eerste oefening in veerkracht-denken op zitten.

Korte omschrijving Nieuwjaarsbrand Volendam

Datum  Nieuwjaarsnacht van 2000 op 2001
Locatie en type object Café De Hemel in Volendam
Type incident Cafébrand
  • In de nieuwjaarsnacht van 2000 op 2001 was er vanouds een druk bezocht feest in Cafe het Hemeltje.
  • Door het aansteken van sterretjes vloog de droge kerstversiering aan het plafond in de brand. De kerstversiering was niet geïmpregneerd.
  • De brand sloeg razendsnel over naar andere kerstversiering en kerstbomen.
  • Daarnaast bleek het aantal vluchtwegen ontoereikend voor het grote aantal bezoekers. Mensen konden de uitgang niet op tijd vinden
  • 14 Mensen zijn omgekomen. 241 Mensen worden opgenomen met ernstige brandwonden.
  • De capaciteit van brandwondencentra in Nederland was ontoereikend. Veel slachtoffers werden daarom naar België gebracht.
  • De cafébrand was aanleiding voor verscherpte landelijke controles naar brandveiligheid in de horeca.
  • Er waren teveel mensen in het café en te weinig vluchtwegen.
  • De burgemeester en een wethouder zijn naar aanleiding van deze brand afgetreden.
  • Na de ramp ontwikkelde zich bij veel mensen een post traumatische stress stoornis. Behandelingsprogramma’s zijn lang doorgelopen.
  • De panden mogen 50 jaar lang geen horecabestemming meer hebben is overeengekomen met slachtoffers en familie
  • Pas in 2009 werd er een nieuwe bestemming gevonden: als nieuw centrum van palingvisserij.

Film

Meer informatie

Dit blog is onderdeel van the Museum of Accidents. De laatste update is van 27 december 2020