Leestijd: 12 minuten

Accidents reveal the substance

paul virilio

The museum of accidents is opgericht om te leren van ongevallen. Elk ongeval, elke ramp, brengt karakteristieken aan het licht die iets zeggen over de manier waarop een samenleving is georganiseerd en die zonder zo’n ongewenste gebeurtenis misschien onzichtbaar waren gebleven.

In dit hoofdstuk van Rizoomes vind je een serie blogs over rampen, ongevallen en incidenten. Verder artikelen over accidentology, herdenking en verlies, fatale brandweerongevallen en de brandweercanon.

En natuurlijk ook de blogs over Rampspoed in Beeld & Geluid

Rampspoed in Beeld & Geluid

In het rampenmuseum zijn twee zalen ingericht voor rampspoed in beeld en eentje in geluid. In de eerste doe ik verslag van schilderijen en kunst die ik in musea tegenkwam. En de tweede, groetjes van de ramp zijn verhalen gebaseerd op rampsichtkaarten. De derde zaal is de luister experience: songs of disaster.

Rampspoed op het doek is het rampenmuseum van Rizoomes. Letterlijk een Museum of Accidents, een wandering in crises. Bedoeld ter inspiratie, om ook eens op een andere manier naar het vak van crisismanager en incidentbestrijder te kijken dan uit een boek of een oefening. En ook om een beetje gevoel voor betekenisgeving te krijgen. Wat betekent rampspoed voor een samenleving? Hoe kan je dat op andere manieren uitdrukken dan in een evaluatierapport?

Groetjes van de ramp is een voortschrijdend blog met zo af en toe nieuwe verhalen van oude ansichtkaarten. Wij zijn immers allemaal ramptoerist, staan het liefst met de neus bovenop de brand of het ongeval zelf. Maar als het niet anders kan is een mooi schilderij of foto ook goed. Want kijken zullen we.

Songs of Disaster is een pagina over muziek en rampen. Er staan liedjes op over rampen en over incidenten, soms zelfs tijdens muziekconcerten. Rampzalige muziek derhalve, maar wel een beetje modern. Dus geen middeleeuwse barden of early twentieth century folkmusic. Want als de ramp van zichzelf al zo groot is, laat de muziek dan alstublieft een beetje om aan te horen zijn. Alhoewel smaken natuurlijk kunnen verschillen

Museum of Accidents
Tekening Wendy Kiel

Museum of Accidents vanaf 2010

Detonatie Beirut, 4 augustus 2020. De explosie van 2750 ton ammoniumnitraat in de haven van Beirut was de genadeklap voor een samenleving die ten onder was gegaan aan corruptie, oligarchen, incompetentie en corona.

Brand Notre Dame 15 april 2019 De brand in de Notre Dame is meer dan een door vuur verwoeste kathedraal. Het is ook een verhaal over identiteit en politiek, over de symboliek van markante gebouwen en over vooruitgang. Of niet. Een blog in etappes waarbij steeds nieuwe vragen opdoemen…

Brand Grenfell Towers 14 juni 2017. De brand in de Grenfell Towers kostte 72 mensen het leven. Relaas van een schandalig accident waarvoor niemand de verantwoordelijkheid wilde nemen.

Brand in de Grenfell Towers. Foto Natalie Oxford (under CC4.0)

Aanslagen in Brussel 22 maart 2016 met het essay ‘when evil men plot doen wij de deur op slot’

Tarik Z gijzelt het journaal. Op 29 januari 2015 lukt het Tarik Z om het 8 uur journaal binnen te lopen en te gijzelen. Uiteindelijk vallen er geen slachtoffers, maar dit incident laat wel de zwakte zien van de zelfgenoegzame organisatie.

De Kelders Leeuwarden 19 oktober 2013 inclusief een inleiding op en een link naar het artikel ‘Kwartier van De Kelders’ uit Minicrisis 2013

Tsunami en kernramp in Fukushima, 11 maart 2011. Een combiblog van het museum met de boekenkast. Waarbij de nadruk ligt op de gevolgen en reactie van de bevolking. Met drie leerpunten.

Museum of Accidents tussen 2005 en 2010

Crash Turkish Airlines 25 februari 2009 met het essay ‘Dilemma’

Moerdijk 5 januari 2011 Met het essay ‘Defensieve Buitenaanval’

De Punt 9 mei 2008 Met een korte terugblik op het ontstaan van het kwadrantenmodel

Fatale brand in Arnemuiden 24 december 2007 met het korte essay ‘Machteloosheid’

Fataal Ongeval Brandweer Warwickshire 2 november 2007. Vier brandweermannen komen om het leven waarna een rechtszaak volgt die ruim 4,5 jaar in beslag neemt.

De laatste dag van Rachel Wilson, 9 februari 2007. Een brandweervrouw in opleiding overlijdt tijdens een oefening

Een brandweerongeval in St. Louis, 28 maart 2006. Een brandweervrouw raakt arbeidsongeschikt na een ongeval en besluit haar collega’s aansprakelijk te stellen. Wat zou jij doen?

Ongeluk. Drie ongevallen uit Amerika tussen 1995 en 2006 met de vraag: was het een ongeval of ongeluk? Of kan je dat verschil niet maken?

Brand Cellencomplex Schiphol 27 oktober 2005 met het verhaal ‘Nazorg Meester’

Museum of Accidents tussen 1990 en 2005

Brand Koningkerk 23 maart 2003 Met het essay ‘Haarlem’ over mijn ervaringen in het Begrafenis Bijstandteam na het ongeval in de Koningkerk

Station Nightclub Fire 20 februari 2003 Met de nummers Desert Moon en Face the Day van Great White

Aanslagen 9/11 en Pentagon 11 september 2001 met het beeldverhaal ‘de vijfde ruiter van de apocalyps heet veerkracht

Ostankino, de Towering Inferno van Moskou is een beeldverhaal over een brand in de 540 meter hoge TV toren van de Russische hoofdstad op 27 augustus 2000

Vuurwerkramp Enschede 13 mei 2000 met een essay over stadsexplosies en de risicobenadering.

Brand ‘t Hemeltje Volendam 1 januari 2000 met een essay over de veerkracht van gemeenschappen en systemen, inclusief de zes uitgangspunten van veerkracht.

Harderwijk 27 januari 1998 met een kort verslag van een bezoek aan de plaats incident op de Smeepoortstraat, twintig jaar na dato.

Herculesramp 15 juli 1996 Met het essay: Naar een Brandweercollege

Motorkade Amsterdam 19 april 1995 met het essay ‘het horloge van Bert’

Black Hawk Shootdown Accident 14 april 1994 Twee Amerikaanse helikopters met 26 inzittenden werden per abuis door eigen F15’s uit de lucht geschoten

Cindu Uithoorn 8 juli 1992 Met een beeldverslag van een brand de dag ervoor waar ik zelf bij was

Bijlmerramp 4 oktober 1992 Met het essay ‘Amsterdam Zuid-Oost’ over risicoperceptie.

Een grafische weergave van de originele brandweercanon

Huis ter Duin 25 januari 1990 met een essay over de offensieve binnenaanval

Museum of Accidents voor 1990

Hillsborough ramp 15 april 1989 met het essay Skin in the Game over strafrecht en rampen.

Cellenbrand Den Haag 25 december 1987 met het essay verhinderde mobiliteit

Vliegtuigcrash Tenerife 27 maart 1977 met het essay ‘De psychologie achter een vliegtuigcrash’

Hotel Polen 9 mei 1977 met het essay De vergeten springers van Hotel Polen. Over het korte geheugen voor iconische branden

Bosbrand Rozendaalse Veld 7 juli 1976 Met een inleiding over smokejumpers en linken naar het werk van Weick en Maclean

Verkeersongeval Prinsenbeek 25 augustus 1972 met een essay over de oprichting van het Museum of Accidents, losjes geïnspireerd op het werk van Paul Virilio

Silveren Seepaerd 28 september 1971 met het essay ‘Waarom mensen dodelijk verrast worden door brand’. Over de hockeystick van branduitbreiding en de scripttheorie van David Canter

Marbon 10 augustus 1971 Met het essay ‘de incubatie van de Marbon’, over de incubatietheorie van Barry Turner uit zijn boek Man Made Disasters.

Paardenstraat 5 december 1970 met een kort essay over de omvang en impact van brandstichting. Geen antwoorden, wel veel vragen.

Innovation Brussel 22 mei 1967 Met het essay ‘het perpetuum mobile van de goede voornemens’

Brand in de Apollo 1, 27 januari 1967 Blog over de brand met de Apollo 1, waarbij drie astronauten om het leven kwamen. Met daarnaast aandacht voor de teruggevonden speech ‘In event of moon disaster,’ die klaar lag voor als de Apollo 11 niet terug zou komen van de maan.

Op 15 februari 1963 brandde de C&A op het Damrak volledig af. ‘Als de burger blussen gaat’ is een korte mijmering over enkele foto’s die ik van dat incident vond.

27 februari 1933 brandde de Rijksdag af, een belangrijk moment in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog. Valt er iets te zeggen over de daders vanuit een brandweerkundig prespectief? Of moet je er toch door de crisisbril naar kijken?

Museum of Accidents voor 1910

Brand in de Wereldtentoonstelling Brussel, 14 augustus 1910. Zo’n 12 van de in totaal 90 hectare ging in vlammen op.

Rampen in Valkenburg, met onder andere het eerste Nederlandse auto-ongeval met dodelijke afloop op 24 september 1901 en het eerste grote Nederlandse busongeval van 29 september 1954.

13 augustus 1885 Eerste Nederlandse persfoto van brand in Raamsdonk. Door een schoorsteenbrand bij de bakker brandden uiteindelijk 31 gebouwen af aan de Langstraat. Nadere beschouwing van de foto leidt tot een kleine verrassing.

De les van de Adder 5 juli 1882 Over het vergaan van rammonitor de Adder, de oprichting van de KVMO en de Kustwacht en hulpverleningsproblemen op de Noordzee.

Brand Nieuwe Kerk Dordrecht 22 januari 1568. Jan Doudijn legde de gebeurtenis vast op een fascinerend doek, dat in het Dordrechts museum hangt. Een kleine analyse.

Accidentology

In dit hoofdstukje over accidentology vind je blogs over de wetenschap van het ongeval, zoals bedacht door Paul Virilio. Het Museum of Accidents is één van zijn concepten om te leren van dat wat er mis gaat.

Tijdens het lezen van de Perfecte Ramp vielen opeens een heleboel lijntjes samen. Eigenlijk ontstaan Black Swans, Fundamental- en Predictable Surprises, crises en X-events (extreme gebeurtenissen) allemaal via hetzelfde patroon. Dat is een interessant uitgangspunt voor het Museum of Accidents.

The original accident is een concept van de Franse filosoof Paul Virilio, waarmee hij waarschuwt voor de onbedoelde gevolgen van technologische ontwikkeling. Uiteindelijk stuit elke technologie op een grens waardoor er een ongeval zal ontstaan, zo stelt hij. Daarmee leren we wat er verbeterd moet worden. Tegelijkertijd maakte hij zich steeds meer zorgen over de onbeheersbaarheid van technologische vooruitgang. Stevenen we af op een doomsday?

Kleine taxonomie van de ongewenste gebeurtenis is een blog waarin de verschillende soorten incidenten worden toegelicht: de emergency respons, disruptie, dreiging en crisis.

Accidentology gaat over de wetenschap van het ongeval en vormt de thuishaven voor dit Museum of Accidents.

Dat is het veiligheidsdilemma van snelheid: hoe harder we gaan, hoe groter het effect van een crash. Ligt daar nog ergens een grens, of accepteren we stilzwijgend de risico’s? De vraag is zelfs of het veiligheidsdilemma van snelheid niet de moeder van alle veiligheidsdilemma’s is. Moeten we wel steeds harder?

Herdenking en verlies

Wie werkt in het veiligheidsveld of in het crisismanagement wordt vroeg of laat geconfronteerd met ernstige ongevallen of rampen. Mogelijk met dodelijke slachtoffers, wie weet zelfs slachtoffers eigen personeel. In mijn ervaring zijn mensen daar vaak niet goed op voorbereid, voor zover je je überhaupt kunt voorbereiden op dergelijke nare verrassingen.

Maar dat betekent niet dat je niets kunt doen. Je kunt het thema herdenking en verlies bespreekbaar maken, zoals ik in een aantal blogs heb gedaan. Niet om uit te leggen hoe je met verlies moet omgaan, maar wel om te laten zien wat het met mij heeft gedaan. Ter illustratie van wat een mens overkomt als hij onverhoopts te maken krijgt met slachtoffers eigen personeel.

Daarnaast heb ik geleerd dat herdenken van belang is. Aandacht geven aan die heftige momenten uit jouw of andermans leven die de boel volledig op zijn kop hebben gezet. Goed om daar af en toe even bij stil te staan en te reflecteren op de betekenis ervan.

Dit deel van het museum of accidents over ‘herdenking en verlies’ is mijn manier om betekenis te geven aan al die momenten. Met blogs over incidenten zelf, over monumenten, over herinnering en over later weer eens gaan kijken op de plek des onheils. Als een serie mini-geschiedenissen op zichzelf.

De brand bij de Marbon is wel één van de meest traumatische incidenten van de brandweer, al was het maar omdat alle emoties er omheen volledig genegeerd zijn in die tijd. Van traumanazorg had nog nooit iemand gehoord.

Blogs over rampen en impact

Retrospectieve vertekening betekent dat je met de kennis van achteraf een oordeel velt over een incident of een situatie. Het wordt ook wel hindsight bias genoemd. Deze vertekening speelt een grote rol bij het onderzoek naar ongevallen en rampen.

De Bijlmerramp in een wandelgang is de weergave van een verrassend gesprek op een onbewaakt ogenblik met iemand die de Bijlmerramp van dichtbij meemaakte

Schuld en schaamte van de overlever gaat over schamend landschap van Normandie maar ook over het schuldgevoel van de overlever.

Kijken bij de Kelders is een post-incident verkenning ter plaatse in Leeuwarden. Hoe ziet het er nu uit?

Na 20 jaar weer in de Smeepoortstraat, Harderwijk is ook een post-incident verkenning. Maar dan na 20 jaar.

De kunst van het verliezen probeert het verschil tussen de code van de winnaar en die van het spel uit te leggen. En waarom je zou moeten oefenen met onwinbare scenario’s.

De vergeten springers van Hotel Polen overpeinst de drukte in de stad en het lege geheugen van de massa

Waarom remember de laatste stap in de crisismanagement cyclus moet worden is een pleidooi om herdenking toe te voegen als standaard in alle PDCA cycli die je maar kunt verzinnen

De verbeelding van de verloren stad beschrijft waarom je naar plaatsen als Verdun moet gaan en je je kinderen mee moet nemen in het kader van herdenking en verlies

De MH17 zal nooit meer landen is een reflectie over de verwerking van de MH17, over schuivende dieptegesteenten en herdenken met gevoel of verstand.

Verhalen van de brandweer is een boekbespreking

Wandelen langs de Waalsdorper Vlakte en het Ereveld Loenen gaat over de noodzaak van herdenken en de toevallige ontdekking van een gesneuveld familielid op het ereveld van Loenen.

Fatale brandweerongevallen; ervaring van verlies

De ervaring van verlies; 25 jaar Motorkade is een reflectie op wat 25 jaar Motorkade mij heeft geleerd en de directe aanleiding voor dit thema over herdenking en verlies.

De ereboog van Veenhuizen gaat over de eerste nationale herdenking van gevallen brandweermensen, waar ik zeer toevallig bij aanwezig was.

Het Horloge van Bert is een herinnering aan die fatale avond op de Motorkade

Monument Een minigeschiedenis van het herdenkingsmonument voor Amsterdamse brandweermensen op de Weesperzijde.

Brandweerveld van Eer Geschreven ter gelegenheid van het Nationale brandweermonument

Brandweer Begrafenis Blues W.H. Auden’s Funeral Blues vertaald naar de Brandweer Begrafenis Blues.

Brandweercanon

De heropening van kazerne Dirk. De heropening van kazerne Dirk werd niet zozeer de heropening van een gebouw als wel die van een voorbije brandweercultuur. Een omvangrijk slapend rizoom van een oude uitrukdienst, dat voor de gelegenheid werd gewekt, opstond en daarna weer ging liggen. Mogelijk voor altijd, maar je weet het nooit.

Rood Leer. Over de ontwikkeling van de Leerarena bij de brandweer. Dit is een registratie van een lezing uit 2014 over de leerarena op het afscheid van Johan Postma als commandant Veiligheidsregio Friesland.

Het incident van de dag was ruim twee jaar lang als twitteraccount van @Brandweercanon in de lucht. Dit blog werd in 2014 geschreven naar aanleiding van de eerste drie incidenten van de dag.

Darmok is een oefening in creatief omgaan met de brandweercanon. Met een ideetje uit Star Trek Next Generation.

De brandweercanon en de kunst van het onthouden gaat niet over de geschiedenis, maar over de toekomst. Wat doe je met wat je had kunnen leren?

De drie principes van de brandweercanon zijn opmerkzaamheid, onvergetelheid en nabijheid. Betrokkenheid heb ik als laatste, misschien wel vierde principe in 2020 toegevoegd.

De brandweercanon in het brandweeronderwijs is een pleidooi om het verloop van echte incidenten te gebruiken voor brandweeronderwijs.

Waar de brandweerman valt is een analyse van de grootste risico’s voor brandweermensen tijdens incidentbestrijding

De negen scenario’s van de brandweercanon zijn gebaseerd op de ‘oude’ canon en worden gepresenteerd als standaards voor repressie.

75 jaar toezicht op de brandweer; de stilstand van verandering over drie rode draden die je steeds weer in de geschiedenis ziet terugkomen.

De brandweercanon als laaghangend fruit van de brandweergeschiedenis. Gastblog van Clemon Tonnaer en een pleidooi voor een brede canon.