Wanderings in crisis

Tag: Stad

Het oude stadhuis van Gennep strooit ooieveren

Leestijd: 4 minuten

We kwamen over de Niers en langs de Martinustoren, voor we het oude stadhuis van Gennep bereikten. Het is een pront gebouwtje. Niet heel erg groot, maar van voldoende formaat om indruk te maken. Het telt twee reguliere verdiepingen, en een derde onder een schuin dak, dat op de kopse kant is afgewerkt met een sierlijk trapgeveltje.

Die trap kent vijf treden aan weerszijden van de gevel. Op elke trede rust een stenen bol, waar metalen spiralen uitsteken richting de vier windrichtingen. Plus eentje naar boven, waarheen het zelden waait.

Er zitten veel ankers in de muren, gitzwart zijn ze, strak in de verf. Voor zo’n oud pand, het dateert uit 1620, zitten er ook nogal wat ramen in. Aan de voorgevel zijn die bovendien voorzien van bloedrode luiken, die mede bijdragen aan de stoere uitstraling.

Dan is daar verder nog het torentje, aan de voorkant van het huis. Achtkantig is ie, met een gouden uurwerk net onder de top. In het dak van de toren is een carillon verwerkt met 25 klokken. Uit Aarle-Rixtel komen ze, zo las ik later, van Petit & Frissen.

Meest opvallend is misschien nog wel de staat van het metselwerk. Dat ziet er puik uit. Het oude stadhuis van Gennep werd goed onderhouden, zo veel was zeker.

Het torentje van het stadhuis

Wel lag er opvallend veel vogelpoep aan de zijkant van het gebouw. Vast van duiven, dacht ik, dat zie je wel vaker. Zwaluwen, de mogelijk andere verdachten, waren nergens te bekennen. Toen ik langs de gevel omhoogkeek, zag ik overal van die spijkers in de vensterbanken, bedoeld om vogels weg te houden. Zie je wel, stelde ik vast.

We vervolgden onze tocht door Gennep.

Later liepen we terug richting ons hotel en keken nu recht op het stadhuis, vanaf de Markt. Ook uit die hoek gezien is het een fier gebouwtje, waarbij vooral de toren in het oog springt. Daar kijk je dan ook frontaal op.

Rechts van de toren, vanaf de rand van het dak, zat een grote grijzige vlek. Alsof er een enorme lekkage was geweest en dat de omtrek daarvan nu door de dakpannen heen omhoog bewoog.

Curieus.

Ooievaar

Met een omtrekkende beweging liepen we verder, om het oude centrum heen. De buitenverkenning was nog niet afgerond. Er passeerden straten met namen als Haspel, Gaest en Doelen. Via het Mozaïekplein kwamen we tenslotte achter het stadhuis, waar we verrast werden door luid geklepel van een ooievaar.

Toen zagen we het pas: bovenop de schoorsteen, aan de rechterkant van het stadhuis, lag een eibersnest met drie bewoners. Niks duivenpoep noch lekkage, gewoon ooievaarskak.

En veel.

Het was een groot raadsel dat we daar al die tijd overheen hadden gekeken. Misschien toch dat als je iets niet verwacht, je het ook niet ziet. Soms is een ooievaar net een gorilla in een basketbalwedstrijd.

Het ooievaarsnest vanaf de achterzijde van het stadhuis

We gingen op het terras van hotel De Kroon zitten, onder de luifel. Van daaruit hadden we goed zicht op het ooievaarsnest. Het was inmiddels tegen vijven, wolken trokken samen, maar de wind bleef liggen. Wandelaars kwamen voorbij en keken om zich heen, wikkend en wegend of ze door zouden lopen.

De ooievaars waren ondertussen begonnen met het onderhoud van het verenkleed. Met hun lange snavel wroetten ze tussen de schachten, vlaggen en baarden. Alles werd minutieus op z’n plek gelegd.

Af en toe keken ze even bij elkaar, alsof ze advies gaven, waarna ze weer hun halzen bogen en in de eigen tooi verdwenen.

Om hen heen vloog van allerlei gespuis, duiven, kauwen, het kon ze niet boeien. Veren vouwen, dat was het enige wat ertoe deed deze middag.

Het ooievaarsnest vanaf het terras van De Kroon

Inmiddels was het zachtjes gaan regenen. Een klein windje stak op, maar onder de luifel van de Kroon merkte je er weinig van. Terwijl er hoog boven ons verendekjes werden opgeruimd, stond hier beneden de tijd stil. We hoefden nergens heen en er was niks wat vandaag nog gedaan moest worden. Even viel alles op z’n plaats.

We keken recht over de markt uit toen er een wit donsveertje voorbij dwarrelde, en nog een, en nog een.

Geen sneeuwvlokjes.

Ooieveren.


Dit is één van de twaalf verhalen over het Pieterpad. De andere elf vind je hier.

Kruisende paden op de Sallandse Heuvelrug

Leestijd: 5 minuten
Ed Oomes, 7 juli 2019

Kruisende paden is het thema van dit blog over route tien en elf van het Pieterpad. Kruisende wandelpaden, kruisende bospaden en we doorkruisen Deventer. Nou ja, een stukje dan.

Land doorkruisen

De reis naar de verschillende etappes van het Pieterpad is soms nog een grotere opgave dan de wandeling zelf. Het zijn soms hele expedities waarbij je het halve land doorkruist. Eerst uitzoeken welke treinen en bussen er gaan, paar keer overstappen, tijdje wachten tussen aansluitingen door. En vroeg weg als je nog op tijd terug bij huis wilt zijn. Daarom is het prettig om af en toe te overnachten tussen twee routes in. Wij deden dat vanuit Hellendoorn. Gingen we een dagje naar Ommen (21 km), en de andere naar Holten (16 km). Allebei over de Sallandse Heuvelrug, een prachtige omgeving.

Kunstwerk De Beuk ligt net naast station Holten en legt uit waaraan Rijssen en Holten hun naam te danken hebben.

Kruisende wandelpaden

Over de hele Sallandse heuvelrug kom je massa’s andere wandelpaden tegen. Een van de leukste is het wereldtijdpad, waar je vrijwel direct vanuit het station Holten tegenaan loopt. Eerst denk je nog dat het een verdwaald paaltje is dat naar een bepaalde gebeurtenis verwijst, maar al gauw zie je dat er elke 25 meter een ander paaltje staat met nieuws uit een bepaald jaar. Het roept de vraag op waarom al die paaltjes daar staan.

Paaltje 1965 van wereldtijdpad

Op de website van het wereldtijdpad staat het volgende doel. “De stichting heeft ten doel het inrichten, duurzaam beheren, onderhouden en uitbouwen van het Wereldtijdpad en bij een breed publiek stimuleren van historisch besef, van belangstelling voor het verleden en van kennis van historische feiten en ontwikkelingen, alles in de ruimste zin van het woord.” Daarom dus.

Iets verderop, je loopt dan al op de Holterberg, kruist het Pieterpad met het Marskramerpad. Letterlijk een kruisend pad, één van de vele die je er tegenkomt. Een gebied om nog eens naar terug te keren zonder Pieterpad, er is genoeg te wandelen.

Kruisende bospaden

In het hele gebied van de Heuvelrug lagen overal muren van gerooide boomstammen. Bij de eerste stapel sta je nog vol bewondering te kijken naar al die stammen op elkaar en hoe ze die zo opgebouwd hebben (met de waarschuwing ‘niet beklimmen’). Maar als zo langzamerhand achter elke bocht een nieuwe stapel hout ligt, vraag je je toch af wat er aan de hand is. Waarom wordt er zo veel gekapt?

Hier en daar gaf een bord wat voorlichting. De bomen werden gerooid om ruimte geven aan een opener en diverser landschap. Persoonlijk kan ik me daar wel in vinden. De monotone dennenbossen spreken niet zo tot mijn verbeelding en ik hou meer van de heide met uitzicht. In de pers werd echter een flinke strijd uitgevochten over nut en noodzaak van deze kap, onder andere door de oude directeur van Staatsbosbeheer. Een typisch geval van kruisende bospaden. Ook bij Natuurmonumenten werden de degens gekruist. Na een ledenraadpleging is daar besloten om het beleid aan te passen. Bomen die gekapt worden voor een diverser bos, moeten elders gecompenseerd worden met nieuwe aanplant. Een mooie polderuitkomst: meer ruimte en meer bomen.

Het kruis van Twilhaar

Midden in het bos, in de buurt van Nijverdal, ligt het monument van Twilhaar. Twilhaar was ooit opgezet als werkverschaffingskamp door de Rijksdienst van Werkverruiming, om werklozen uit de Randstad aan het werk te krijgen. In het voorjaar van 1942 nam de bezetter het kamp over en bracht er 83 joodse mannen uit Groningen onder. Dat duurde maar kort. Op 2 oktober van dat jaar voerden de Duitsers plotseling alle bewoners af naar Westerbork, om vanuit daar gedeporteerd te worden naar de vernietigingskampen in het Oosten.

Deventer

En als je dan toch in Hellendoorn overnacht, is een klein uitstapje naar Deventer zo gemaakt. In de buurt van de Bergkerk ligt een prachtig stukje middeleeuwse stad, waar het zeer de moeite is om een kijkje te nemen. Van daar is het nog maar een klein stukje naar het centrum, voor een biertje op een terrasje.

Ruzie op de route, onmin onderweg

Leestijd: 5 minuten
Ed OOmes, 6 maart 2019

We zaten in de kleine restauratie van station Ommen, wachtend op de trein. Het was prachtig weer, zomer in de winter en er waren veel mensen op pad. Nog genoeg tijd voor een koffie, dachten wij, maar dat viel tegen. Het zat vol met een grote club wandelaars, die elkaar daar voor het eerst troffen. Een blind wandeldate, zeg maar. Het ongemak spatte af van deze groep nieuwe vrienden en vriendinnen. Hoe maak je kennis met elkaar? Wat zeg je wel en wat niet?

Lastig, lastig, zo bleek en om die reden besloten twee heren voorbij middelbare leeftijd dan maar om nergens een probleem van te maken en alles op tafel te leggen wat in hun hoofd opkwam. Dat was niet gering, zo hoorden wij twee tafels verderop mee. Meer ervaren wandelaars dan hen zou je niet gauw meer tegenkomen, zo veel was duidelijk. We keken op ons horloge, tijd om te gaan; de trein was er al bijna. Toen we de restauratie verlieten werden we nagestaard door twee dames uit de groep. Ik keek zo neutraal mogelijk terug terwijl de deur zich met een klein zuchtje sloot. Vrij!

Station Ommen

Ruzie op de route

Rond het middaguur vonden we een keurig bankje in de zon om aan te lunchen. Het zal op 1/3 van de route zijn geweest, schat ik zo in. Zeven kilometer er op, nog veertien te gaan. Ongeveer. De broodtrommel was net uit de rugzak toen er een dame in rechte lijn voorbij snelde, op enkele meters gevolgd door een man. Haar man? We keken het stel na; 14 kilometer met ruzie op de route, dat is best lang. Heel lang. Maar een half uurtje later liepen we al weer op ze in. Er was nog weinig veranderd, zo leek het, behalve dan dat hun wandelsnelheid en -afstand kennelijk onderdeel waren geworden van strategische oorlogsvoering. Zo neutraal kijkend als mogelijk haalden we ze in en slaakten onderwijl een klein zuchtje. Vrij!

Ruzie?

Onmin Onderweg

Twee van dit soort gebeurtenissen op één route. Was het toeval, kwam het door het Vechtdal of staan wandelaars zo naief in het leven dat ze pas aan ellende denken als ze het tegenkomen? Wij hadden er in ieder geval nog niet zo over nagedacht, maar al lopend konden we toch al gauw wat voorbeelden bedenken van ruzie op de route en onmin onderweg, met wandeltuig en fietsgespuis. Een klein rijtje pijnlijk:

  • Het is rond lunchtijd en je wilt echt ergens zitten om even je boterham te eten. Daar verderop zie je een bankje, maar je bent niet de enige: een of meerdere andere stellen azen op dezelfde plek en iedereen heeft elkaar gezien. Wie zit er het eerst?
  • Je dacht dat er wel wat horeca onderweg open zou zijn, maar het is zondag en alles is dicht. Niks te eten meegenomen, behalve wat water en kauwgom. Suikerspiegels dalen en het pad stijgt. Nog 18 kilometer.
  • Je stapt uit de trein voor een tocht, maar je bent niet alleen. Ruim te veel andere wandelaars lopen hetzelfde parcours op dezelfde tijd. File op het Pieterpad, die maar langzaam op lost.
  • Na zo’n vijf kilometer loopt er opeens een vage kennis of collega van je het pad op. HijZij draait zich om en reageert enthousiast: “wat leuk, ik wist niet dat jij ook het Pieterpad liep. Gaan jullie ook naar Ommen? Lekker, hè, nog 18 kilometer, goh wat leuk. Jammer dat er op zondag geen horeca open is, anders konden we onderweg nog iets gaan drinken samen.”
  • De wandelroute loopt samen op met een mountainbike pad. Om de tien minuten kom je het luid schreeuwende fietsgespuis weer tegen, en wat vinden ze jou toch wandeltuig. Tenminste, zo klinkt het als ze voorbij stuiven.
  • Op de plek van bestemming is één terras open. Vanwege het mooie weer is er net niet genoeg plek voor jullie en de vage collega, de andere stellen uit de pieterpadfile, het fietsgespuis met hun mountainbike, de wandelgroep en de ruziemakers. Je ziet een leeg tafeltje met een stoel tekort, loopt zuchtend naar het wandelgroepje zittend in een kring en vraagt zo neutraal kijkend als mogelijk: is deze stoel vrij?

Hardenberg – Ommen

Hardenberg – Ommen is een leuke route, die eindigt aan de rivier de Vecht in het centrum van het dorp. Daar ligt het Grand Cafe de Veghte, met een tof terras en prima biertjes. Het onmin onderweg is zo snel vergeten. Een paar kleine impressies van onderweg.

Na 20 jaar weer in de Smeepoortstraat, Harderwijk

Leestijd: 3 minuten

We liepen het Zuiderzeepad, rond de kerstdagen van 2018, en kwamen ook door Harderwijk. Ik was er meer dan 20 jaar niet geweest, niet meer na die fatale brand in de Smeespoortstraat van 27 januari 1998. En ik wilde die plek weer eens terug zien, net zoals ik van de zomer bij De Kelders in Leeuwarden was wezen kijken.

De Smeespoortstraat op 31 december 2018

Het eerste wat me opviel was dat ik me zo weinig van de straat zelf herinnerde. Ik had er uren rondgelopen toentertijd, als begeleider van de onderzoeken vanuit mijn rol in het begrafenis bijstandsteam. Maar nu kwam vrijwel niets me bekend voor.

Bakens

Toen ik de foto van de brand terugzag viel het uithangbord van Randstad mij op. Die zat er dus nog steeds. Dat was het baken om het inmiddels volledig herbouwde pand terug te vinden.

Dit is de voorkant van het nieuwe gebouw

Net als in Leeuwarden viel de complexiteit van de situatie mij op. Ik wist nog dat de eerste eenheden vol op de hoofdingang hadden ingezet, om de bewoner te redden die nog binnen moest zijn.

Harm en Erik hadden zichzelf ingezet aan de zijkant van het gebouw, in het straatje ernaast. Daarna waren ze de trap opgelopen, gevolgd door nummer drie met een straal, maar die moest door een te korte slang beneden blijven. Even later ging het boven volledig mis.

Dit is de zijkant, Brouwersteeg. Hoekpand met 2 straten erlangs, maar wat ligt er nog achter en hoe kom je daar?

Gek genoeg kan ik me nog wel herinneren hoe het pand er van binnen uitzag en hoe klein het eigenlijk was. Het gaf mij eens te meer aan hoe gevaarlijk binnenstadsbranden ook weer zijn.

Hoekpanden zijn overigens alleen al lastig door de plaatsbepaling van de eenheden. Waar zit de voorkant, hoe noem je de zijkanten? En welke zijkant zit je dan?

De Brouwersteeg, zijstraat van de Smeepoortstraat

BIN

BIN (Brandweerman in Nood) adviseert daarom het ABCD model te gebruiken. Op Harderwijk toegepast zou de eerste aanval dan op de Alfa gevel zijn geweest en zaten Harm en Erik op de Delta gevel.

Ik denk overigens niet dat het voor deze brand wat uitgemaakt zou hebben. Wel denk ik dat hulpmiddelen als het Kwadrantenmodel en het ABCD model de situational awareness vergroten en daarmee altijd de veiligheid helpen verbeteren. Op deze website lees je meer over het ABCD model.

Terwijl ik mijn foto’s stond te maken en af en toe in de straat staarde, sprak een wat oudere vrouw mij aan. Wat ik daar toch in de lucht zag? Of sprak ik zufallig Deutsch? Ik vertelde haar wat er twintig jaar geleden gebeurd was en ze schudde met haar hoofd. “Tsjonge,” zei ze, “nu woon ik hier toch al veertig jaar, maar ik dacht toch echt dat het verderop in de straat was.”

Dat was niet zo, kon ik haar laten zien: in de zijkant, op de Deltagevel in de Brouwersteeg, staat dit herdenkingsteken.

Ook ik zal ze nooit vergeten.

De Waarheid van de Redding

Leestijd: 2 minuten
Still uit filmpje gazet van Antwerpen

Er zijn mensen die menen dat de aarde niet rond is. Er zijn mensen die menen dat je beter niet kan vaccineren. En er zijn mensen die menen dat de brandweer niet redt. Op hoeveel fronten kan je het mis hebben en toch geloofwaardig worden gevonden? Er is een President die dat zou moeten weten, maar misschien is ook dat niet waar.

Misschien weten we helemaal niet meer wat waarheid is. Misschien maken we wel van alles een verhaal, een mening en als we die mening niet delen, een crisis. Want wat is crisis eigenlijk meer dan een storyline, een geloof, een ongewenste afwijking van de imaginaire orde van Harari, die dan ook nog eens per Sapiens kan verschillen?

Maar wacht, wat hoor ik daar? Wat ruik ik daar, wat zie ik daar, wat voel ik daar? Als er één fenomeen zich niet aan welke orde dan ook houdt, is het wel brand. Zijn ontzag geldt slechts de koude werkelijkheid van de gebonden straal en de vastberaden onversaagdheid van de brandweermens. Pas dan trekt het vuur zich terug, maar verstopt zich eerst alvorens volledig te verdwijnen.

Zover was het echter nog niet, daar in juli op de Mechelsesteenweg in Antwerpen. Eerst moest er gered worden, van hoogte, ze kwamen er al aan met hun zwevend tuig. Van onder hun helm keken ze de oude man geruststellend aan, hij zou weldra weer veilig zijn, weer deel kunnen nemen aan de imaginaire orde die samenleving heet, met één verschil, hij zou gered zijn.

Hij zou vanaf dan deel uitmaken van de onwaarheid van de redding, hij zou eigenlijk niet kunnen bestaan, want de brandweer redt niet, zo ging het verhaal immers.

Maar de oude man wist wel beter, hij was geen President of verhalenverteller, maar gered door de brandweer. Met vochtige ogen zou hij de hand beetnemen van zijn redders en hen stamelend bedanken. Daarna zou hij zijn stok pakken en meelopen naar de ambulance. Daar zou hij zeggen dat het allemaal wel mee viel, dat het hem goed ging en dat hij hoopte gauw weer naar huis te kunnen. Dat was de waarheid, de foto liet het zien. Al het andere was verzonnen.

Met Escher op Reis in Leeuwarden

Leestijd: 7 minuten

In 2018 bezocht ik de tentoonstelling ‘Escher op reis’. Het bood een mooi overzicht van zijn werk, maar ik was het meest geraakt door drie velletjes met belangrijke data uit het leven van Escher. Door hemzelf getypt en hier en daar voorzien van een aanvulling met balpen.

Die dag was ik al vroeg in Leeuwarden, voor negenen om precies te zijn. De ochtendzon streek haar licht zachtjes over de gebouwen en maakte lange schaduwen op de grond. Die zouden allengs korter worden en dan zou het weer net zo warm worden als gisteren, met onweersbuien als afsluiter. Maar nu was het nog rustig.

Ik zat met een croissant en koffie voor het station, en keek recht op twee grote witte hoofden die uit de grond staken. Er hing een mistig wolkje omheen. Had er water uit gespoten, dan had ik gedacht dat het een fontein was. Maar nu wist ik het niet zo zeker. Het maakte de toeristen in ieder geval niet uit wat het was, zij verdrongen zich toch wel voor de beelden om foto’s te maken. Er vormde zich al een rij, inclusief voordringers. Amsterdamse toestanden, daar in de culturele hoofdstad op de vroege ochtend.

De nieuwe fontein van Leeuwarden

Iets verderop, bij een onduidelijk laag muurtje, kwam een groepje Japanners aan, in de voor hen tegenwoordig zo kenmerkende uitdossing van mondkapjes, handschoentjes en doorzichtige poncho’s. Je weet, als je dit soort groepen ziet is er in de buurt altijd iets internationaals te doen.

In dit geval was het de tentoonstelling ‘Escher op reis’ in het Fries Museum. Maar die ging pas om 10.00 uur open. Nog meer dan een uur moest men zichzelf vermaken en dat ging hen niet makkelijk af. Luidkeels giechelend drentelde men om elkaar heen, selfies makend in elke mogelijke variatie die de groep kon verzinnen. Kennelijk lieten ze hun Zen thuis als ze op vakantie gingen. Ik besloot om maar eens een rondje te gaan wandelen, weg uit de onrust en de koffie was toch op.

Toen ik iets na tienen bij het museum arriveerde was de groep Japanners nergens meer te bekennen. Mogelijk waren ze al binnen, of misschien waren ze wel ergens anders heen gegaan. Wie zou het zeggen?

Bij de entree was het gelukkig niet zo druk, ik kon gelijk doorlopen. De zaal was op de eerste verdieping en plechtig deed ik de deur open, benieuwd wat erachter zou zitten. Het eerste wat opviel was het gedempte licht en het verbod om foto’s te maken. Mensen bewogen zich in kleine groepjes door de ruimte en verspreidden murmelende geluiden, alsof er overal beekjes ontsproten.

De tentoonstelling zelf was in chronologische volgorde opgezet, waardoor je een goed beeld van leven en werk van Escher krijgt. Veel bekend werk, zag ik al gauw, en mooi om het een keer in het echt te zien.

Maar de gebruikte techniek van Escher is zo goed reproduceerbaar in posters en boeken, dat je weinig nieuwe details ziet en dan leveren de bijna publiek geworden beelden, zoals de hand met de spiegelende bal, eigenlijk geen verrassingen meer op. Ik was dan ook redelijk snel door het eerste deel van de tentoonstelling heen.

De trap naar de tentoonstellingszaal in het Fries Museum

Het tweede deel was echter wel nieuw voor mij, en bestond uit beelden van nachtelijk Rome. Dat deel van de zaal was vrijwel donker, en door een uitgekiende belichting van de kunstwerken springen de witte objecten tussen de zwarte lijntjes van Escher uit. Met name het kerkje van Piazza Venezia is mooi, maar ook de San Giorgio in Vellabro en de koepels van de Monte Santo en Santa Maria dei Miracoli zijn prachtig. Het is net alsof ze echt in lamplicht staan, alsof het leeft. Niet in onze wereld, maar in een eigen wereld met eigen wetten, waar we een glimp van mogen opvangen via de gravures van Escher.

Zelf had hij een uitgesproken mening over Rome. “Ik werkte aldus: des avonds van plusminus 8 uur tot 11 of 12 uur ’s nachts, schetste ik in Rome, in dat verwonderlijk prachtige nachtelijke Rome, waarvan ik zooveel meer houd dan van dezelfde architectuur overdag. Alle overmatige barok-tierelantijnen waarmee Rome overvuld is vervagen des nachts.” Een mooie quote, die meer over Eschers karakter zegt dan zijn gravures doen. Je kunt een mens dus niet alleen inschatten op basis van zijn werk.

De persooon Escher komt nog dichterbij door drie getypte velletjes die onopvallend aan het eind van de tentoonstelling in een vitrine zijn opgehangen. Alle blockbusters, zoals de ‘Metamorphose’ en de ‘Waterval’ heb je dan net gehad en ook de groep Japanners had mij inmiddels ingehaald.

“(Werk)reizen en verblijfplaatsen van M.C. Escher, geb. 17 juni 1898,” stond er boven het eerste A-viertje getypt. Met blauwe pen is erbij geschreven dat het opgemaakt is in Laren, ongeveer 1971. Mijn aandacht was gewekt, dit had Escher zelf gemaakt! Nu had hij natuurlijk alle werken zelf gemaakt, maar die zijn van zo’n buitenaardse kwaliteit dat je de mens erachter er niet meer in terug ziet. Maar dit waren gewoon drie velletjes, waarin hij voor zichzelf had opgeschreven waar hij allemaal geweest was. Het soort lijstje dat je zelf gemaakt zou kunnen hebben. En dat ik nu ook ging namaken, want omdat je niet mocht fotograferen heb ik van alles in mijn smartphone moeten noteren.

Piazza Venezia

De opsomming begint met dat hij leerling was aan de school voor Bouwkunde en Sierende Kunsten te Haarlem. Van 1920 tot 1922. Daarna maakt hij zijn eerste reis, naar Italië. “Gedeeltelijk met 2 jeugdvrienden”, schrijft hij erbij. Wat volgt is een lange feitelijke lijst met plaatsen. Het zijn de persoonlijke noten tussendoor die het overzicht zijn persoonlijkheid geeft.

Zoals in 1925. Hij reist dan naar Meran. “Overlijden van broer Arnold”, staat er tussen haakjes achter. En dan in 1926. Bij 23 juli staat dat zijn eerste zoon George is geboren. Op 8 december 1928 gevolgd door de 2e zoon Arthur. De plaats staat er niet bij. De geboortes zijn kennelijk net zo belangrijk als de reizen, concludeer ik al typend. Escher leefde dus niet alleen voor zijn kunst.

6 maart 1938 wordt derde zoon Jan geboren. Ukkel, schreef hij erbij, want daar woonden ze vanaf 1937. Op 14 mei 1939 overlijdt zijn vader en een jaar later op 27 mei 1940 zijn moeder. Kennelijk gebeurde dat allemaal in Ukkel, gezien de opmerking die hij in de kantlijn schrijft bij het overlijden van zijn moeder. “Pas op 3 juni kon ik weer naar Den Haag”, schrijft hij.

Ik vroeg me heel even af wat daar dan allemaal gebeurd zou zijn, tot ik besefte dat op 10 mei 1940 de Duitse invasie had plaatsgevonden. Het was oorlog en het leven van Escher moest gewoon door. Even wachten dus tot de eerste oorlogshandelingen voorbij waren. Je kan je er nu weinig meer bij voorstellen hoe dat geweest moet zijn.

San Giorgio Vellabro

Vanwege de oorlog keerde het gezin Escher vlak daarna terug naar Nederland. “20 febr. 1941 definitief vertrek uit Ukkel naar Baarn Nic. Beetslaan 20”. Er volgen nog verhuizingen naar de v. Heemstralaan 56 (later 32) en in 1945 naar nummer 28. “Eigen woning”, noteert hij. In 1970 verhuist hij naar het Rosa Spierhuis in Laren. De laatste reisvermelding is ook van 1970. “16-17 nov. teruggevlogen van Montréal naar Schiphol”. Escher zou nooit meer op reis gaan.

Thuis overdenk ik de velletjes nog eens. Hij moet ze geschreven hebben in het Rosa Spier huis, in Laren, aan het eind van zijn leven. Maar voor wie, of aan wie? “Het Rosa Spier Huis is een woon- en werkgemeenschap van oudere kunstenaars. Met de zorg en ondersteuning van onze betrokken medewerkers, kunnen zij tot op hoge leeftijd hun vak blijven beoefenen.”

Escher was er alleen ingetrokken, zijn vrouw had in 1968 besloten om terug naar Zwitserland te gaan. De enige belangrijke datum die hij niet op de lijst heeft geschreven. Zou het te pijnlijk zijn geweest of vond hij het de vermelding niet waard? Ik heb geen idee. Het leidt tot de constatering dat ik nu tegelijkertijd zowel meer als minder kennis van Escher had. Dat je iets weet over een mens betekent kennelijk niet dat je hem beter hebt leren kennen. Een paradox waar Escher vast een prachtige gravure over had kunnen maken.

Achteraf had ik toch die foto’s moeten maken.

Laatste update van dit blog is van 29 december 2020

De verbeelding van de verloren stad

Leestijd: 8 minuten

In 2017 zocht ik de ruïnes uit de Eerste Wereldoorlog rondom Verdun voor de tweede keer op. Ze waren veranderd, vond ik, want ik was veranderd. Mijmeringen over de verloren stad en waarom je naar zoveel vernietiging moet gaan kijken

Het was zomer, augustus en heet. Niet alleen in Nederland, maar ook in Noord-Frankrijk. Ik ging met mijn zoon, hij was toen 15, naar Verdun. Kijken naar de oude slagvelden uit de Eerste Wereldoorlog, naar de bunkers, de loopgraven, de kazematten. En naar de verwoeste dorpen rondom Verdun, zoals Bezonvaux en Fleury.

Van Fleury is niet meer over dan een wandelpad onder bomen, dat tussen de gaten in de grond door loopt. Her en der getuigen bordjes van wat er ooit gestaan heeft. De smid, de bakker, een boerderij. Nog een boerderij. De kerk.

Mort pour la France, staat er op een bord bij de ingang van de ruïnes, maar dood is Fleury niet: les sites de Grande Guerre trekken veel toeristen. Ik denk dat de verloren dorpen van Verdun meer bezoekers hebben dan menig ander gehucht van die omvang in Frankrijk.

Bovendien heeft Fleury nog een burgemeester, net als Douamont, de zustergemeente. Gelijk de kapiteins die als laatste hun schip verlaten, besturen ze de restanten van wat ooit fysieke dorpen waren, maar nu imaginaire gemeentes zijn geworden.

Het zijn villages détruites, verloren stadjes die doorleven in de verbeelding. Hoe zouden de mensen er voor de oorlog hebben geleefd? En hoe zouden ze er nu – zonder de Grote Oorlog – hebben geleefd?

Niemandsland

De ruïnes rondom Verdun waren het gevolg van heftige gevechten in de loopgraven, die de strijdende partijen tussen zware stellingen aangelegd hadden. Zo ontstond een smalle strook van destructie, die de ene dag een paar meter naar voren ging en dan weer een paar meter naar achter.

Doelloos haast, ging het heen en weer. Hier was louter niemandsland, een tussenfase van zijn en niet-zijn. Het is Schrödingers stadsruïne; alleen door ter plaatse te kijken kan je weten of de mensen daar nog leefden of niet. Het was er nat, koud en er hing continu een penetrante lucht van rottend vlees, de stank van dode mensen en dieren. Het geluid van explosies en kanonnen overheerste alles en ging onophoudelijk door.

In dat niemandsland was verwoesting een doel op zich, de hel voor de mensen die alles verloren. Met als enige hoop dat er te midden van dat ultieme zwart toch ergens een klein wit puntje van menselijkheid te vinden zou zijn. Iets wat het leven de moeite waard maakte, om door te zetten en de ontberingen het hoofd te blijven bieden.

Tegenwoordig ligt dat niemandsland er op het oog vredig bij, maar onder de bossen die na de Grande Guerre gepland zijn, liggen in de verschroeide aarde nog ontelbare slachtoffers begraven, omringd door bommen, giftige stoffen en zware metalen. Tsjernobyl heeft zijn sarcofaag over de ontplofte kerncentrale, Verdun zijn zone rouge rond de ontplofte aarde.

Het is een gebied van ongeveer 100 km2, dat volledig vernietigd werd en waar menselijk leven onmogelijk is gemaakt. Enkele tientallen tonnen aan granaten en troep wordt er jaarlijks uit de grond verwijderd. In dit tempo van schoonmaken duurt het nog 700 jaar voor de rode zone weer begaanbaar is. Waarom zou je daar met je kind gaan kijken?

De stad is een verhaal

De logische verklaring is dat we het verhaal achter de ruïnes niet mogen vergeten. Maar het niet-vergeten is niet de kern van het antwoord. De kern is het verbeelden van de verloren stad als plek waar mensen hebben geleefd en nog hadden kunnen leven. Kunnen zien dat er naast materie nog een andere werkelijkheid is, die van de mens met hoop op een doel om voor te leven. Dat pas zichtbaar wordt als je goed kijkt naar alles wat is overgebleven tussen de gebouwen door, naar dat wat niet verloren ging.

Want een stad is niet alleen een fysieke plaats, een plek op de aarde. Het is ook een verhaal. De stad is zijn mensen, zei Plato, maar is er zonder mensen dan geen stad, geen hoop? Is dat een verloren stad? Wat maakt een stad tot de plek die het is? Zou Verdun anders zijn als er nu Duitsers hadden gewoond, of Belgen? En hoe zou Verdun eruitzien zonder inwoners? Zou het dan nog steeds Verdun zijn?

Darran Anderson is een psychogeograaf, iemand die zich bezighoudt met de wetenschap van het dwalen. Hij bestudeert de invloed van de omgeving op de geest, en hoe je met je eigen fantasie een stad anders kan beleven.

In zijn boek ‘Imaginary Cities’ schrijft Anderson dat er twee soorten verloren steden zijn. Ten eerste de plaatsen waarvan de ruïnes nooit gevonden zijn, maar die wel een naam hebben, een geschiedenis. Het zijn steden uit de verbeelding van de mens, zoals Atlantis en El Dorado. Plekken die eigenlijk meer verhaal dan stad zijn, over hoop op rijkdom en geluk.

Daarnaast zijn er de ruïnes waarvan niets meer bekend is en ook de oorspronkelijke naam verloren is gegaan. Steden zonder verhaal, waarover van feiten veel fictie werd gemaakt. “Truth becomes fiction when the fiction is real,” zegt Anderson daarover.

Wat is er waar van een verzonnen stad? Is het de wetenschappelijk meest waarschijnlijke manier waarop mensen daar ooit leefden hoe je zo’n stad moet doen herleven? Of kies je juist voor de psychogeografie, kies je voor fantasie om de ruïnes te laten ontwaken en leven in te blazen, op zoek naar het witte puntje van de hoop?

Mohenjo Daro, de stad der doden uit Pakistan is zo’n stad zonder verhaal. Net als Tiwanaku in Bolivia en Machu Piccu van de Inca’s in Peru. Wat is de oorsprong achter het leven en de vernietiging van deze verloren steden? Wat kun je er nu nog van zien, tussen de fysieke ruïnes door? Is er een wit puntje zichtbaar? Zien ze er op één of andere manier uit als Fleury en Vaux? Of is het toch heel anders, zijn het steden uit zo’n ver verleden, dat je er te weinig van jezelf in terug kunt vinden om je fantasie er een aannemelijk verhaal van te laten maken?

De onzichtbare stad

“Bij aankomst in iedere nieuwe stad vindt de reiziger iets van zijn verleden terug waarvan hij niet meer wist dat hij het had: de vreemdheid van dat wat je niet meer bent.” Dat schrijft Italo Calvino in ‘de onzichtbare steden’. Zou dat ook gelden voor de ruïnes of hun verhaal? Kan je iets van jezelf terugvinden in een verloren stad, waar verder alles kwijt is? Is daar ook een wit puntje in het zwart zichtbaar? Calvino is er optimistisch over.

Hij schrijft: “Met steden is het als met dromen, van alles wat je je kunt voorstellen kun je dromen, maar ook de meest onverwachte droom is een rebus die een verlangen verbergt, ofwel het omgekeerde ervan, een angst.”

De enige beperking van wat de verloren stad je laat zien is de grens van je verbeelding. Je moet er iets van jezelf in terug kunnen vinden. Hoe groter je verbeelding, hoe meer je van je zelf ziet en hoe meer het leven de moeite waard wordt door dat wat kan, niet door dat wat eens was, nu is of straks zal moeten.

Natuurlijk kan je de verloren steden die wij zelf maken in onze samenleving aanvaarden en je er verder niet meer in verdiepen. Eens kapot, altijd kapot. Dat is de makkelijke variant die de meesten onder ons accepteren, zo zegt Calvino in het slot van zijn boek.

De tweede manier om er mee om te gaan is riskant en vraagt continue aandacht en studie: “Zoeken en weten te herkennen wie en wat er, te midden van de hel, geen hel is en dat laten voortduren, en er ruimte aangeven.” Zoals in de Tao zelfs het diepste zwart altijd een klein wit puntje zal hebben.

Daar moet je goed voor naar verloren steden leren kijken, het bijna-onzichtbare kunnen zien. Om er iets van jezelf in terug te vinden en met die fantasie het verhaal van de stad en zijn mensen doen te herleven om hun hoop te leren kennen.

Dat was waarom ik mijn zoon mee nam naar Verdun in die hete week in augustus. Om niet te aanvaarden en je zelf terug te vinden. Om te leren kijken met verbeelding. Om het zwart van de vernietiging te bestuderen en daarin het witte puntje te herkennen wat de moeite waard is om voor te leven, en er ruimte aan te leren geven.

Daar moet je op tijd mee beginnen, zo dacht ik, gelijk Calvino. Want het pad is lang en vraagt continue aandacht. De verloren stad is namelijk pas echt verloren als je het verhaal van de mensen tussen de ruïnes niet meer ziet en dat moeten we met alle verbeelding voorkomen.

© 2024 Rizoomes

Thema gemaakt door Anders NorenBoven ↑