Wat waren de beste blogs van 2023 op Rizoomes? Zo op de drempel van het nieuwe jaar is het altijd goed om even terug te kijken, zekerstellen dat je nog op koers ligt. Met een kleine vooruitblik op 2024, naar het verder te ontwikkelen crisismanagementmodel.
2023 was een betekenisvol jaar voor Rizoomes omdat de website tien jaar bestaat. Ik heb me lang afgevraagd of ik iets anders moest gaan schrijven, een koerswijziging moest doorvoeren of zo, want dat doe je dan bij dit soort officiële jubilea. Maar er kwam zo gauw geen nieuw fris idee oppoppen.
Grappig genoeg vielen er in de aanloop naar dit verhaal over de beste blogs van 2023 wel een paar kwartjes op hun plek. Daardoor ga ik hetzelfde iets anders aanpakken; niet meer van hetzelfde, maar anders van hetzelfde.
Daarover zo meer, eerst maar eens naar de Top Drie, jullie Top Drie. Gebaseerd op het aantal lezers per blog.
Nummer drie is ‘Externe crisis als strijd’, met 548 lezers. Dit blog was geïnspireerd op een verhaal van Gijs Tuinman op het congres ‘De menskant van de brandweer’, georganiseerd door het NIPV. Zijn betoog over Boots on the ground heb ik geprobeerd te vertalen naar de praktijk van crisismanagement. Grootste eyeopener voor mij: de strijd houdt pas op als je tegenstander er mee stopt.
Inmiddels zit Gijs voor de BBB in de Tweede Kamer. Ik wens hem daar van harte veel succes toe.
‘What you see is all there is’ trok 595 lezers. Dit blog is gebaseerd op het werk van Kahneman en zou je kunnen vertalen als jumping into conclusions. Oftewel de oordeelsvorming overslaan in de BOB. Grootste eyeopener: om de kans op fouten te verkleinen moet je juist wel zoeken naar problemen. Grote problemen zelfs.
Bij de beste blogs van 2023 staat de Toekomstverkenning op één. Het was trouwens ook het eerste blog van dit jaar. Dik 930 mensen hebben het gelezen. Belangrijkste punt uit dit blog was de vertaling van een Kleine taxonomie van de ongewenste gebeurtenis naar de overheidstaak. Dat bleek betrekkelijk eenvoudig: de oude definitie van crisis past naadloos op wat in mijn ogen een disruptie is.
De andere Top Drie
Er is nog een andere Top Drie onder de beste blogs van 2023, en dat is die van mezelf. Dat waren de verhalen waar ik zelf het meeste van opgestoken heb. Niet verwonderlijk is dat die blogs deels gebaseerd zijn op boeken. Nummer twee en drie eindigen ex aequo op de één na beste plek. Blijven lezen dus, hè, in 2024.
The Age of Unpeace lag aan de basis van het blog over De non-binaire crisis en later ook op het verhaal over Onveiligheidskunde. Belangrijkste punt uit die blogs is het loslaten van een binaire benadering van zaken als veiligheid en crisis. Het is een continuüm zonder wel of niet.
Crises passen zich namelijk aan de omstandigheden aan, schrijf ik in het blog crisis als een meme. Daarmee planten ze zich voort.
Dat is wat het een non-binaire crisis maakt, het is zowel aan als uit. Het is een multipliciteit, een becoming en op zijn ergst een polycrisis.
The collapse of complex societies was voor mij ook een eye-opener. Grote samenlevingen (en organisaties) gaan niet ten onder door één oorzaak, maar eigenlijk door het Red Queen Effect: It takes all the running you can do to stay in the same place.
Anders gezegd: op enig moment is de organisatie zoveel geld, tijd en energie kwijt om zichzelf in stand te houden dat het geen mogelijkheden meer heeft om zich aan veranderende omstandigheden aan te passen. En instort.
Beste blog van 2023
Het beste blog van 2023 vind ik zelf ‘Crisis als complex systeem.‘ Daarin maak ik voor het eerst onderscheid tussen interne- en externe crisis en incidenten. Deze drie elementen interacteren met elkaar als in een complex systeem en vergroten daarmee de onzekerheid en onvoorspelbaarheid van ongewenste gebeurtenissen.
Grappig genoeg kon ik veel van mijn blogs zonder al te veel moeite onderbrengen in deze structuur. Kennelijk had ik onbewust deze onderwerpen altijd al relevant gevonden voor crisismanagement, maar had ik nog geen verband voor ogen.
Maar nu dus wel.
Sterker nog, dit bovenstaande plaatje is alweer een stap verder gebracht door mijn laatste blogs over Illusionaire Incidenten en De Cobra van Extremistan. In die teksten maak ik steeds sterker het onderscheid tussen een gebeurtenis zelf en de reactie van mensen daarop.
Eigenlijk een heel Stoïcijnse opvatting. Het gaat er niet zozeer om wat er gebeurt, maar wat je er mee doet.
Een Black Swan, zoals ik er nu naar kijk, gaat louter over de reactie van mensen. Het is eigenlijk een externe crisis met de kenmerken van Extremistan. Ik ben zeer benieuwd naar de generieke drivers achter de menselijke reacties. Is dat angst, wantrouwen, afgunst, betweterij?
Wanneer wordt de menselijke reactie een Black Swan? Dat wordt het onderzoeksobject voor het begin van 2024. Daarna kijken we wel weer verder.
In dezelfde denkstappen heb ik interne crisis nu vertaald als fragiliteit. Naarmate de interne crisis toeneemt, wordt de fragiliteit ook steeds groter. Dat geeft een organisatie een steeds grotere beperking op het adaptatievermogen. Het vermindert de veerkracht van een systeem.
Ook Prohairesis heeft een plek gekregen, want tenslotte ben je zelf onderdeel van een crisis. En omdat we moeten leren van de geschiedenis krijgt het Museum of Accidents een prominente plek bij Incidentmanagement. Want dat hoort bij je vakbekwaamheid als crisismanager, patronen leren herkennen.
Heel veel kwartjes die zo op hun plek vielen.
In het plaatje hierboven zie je dat heel rudimentair getekend. De kern wordt gevormd door fragiliteit en de Black Swan. Waarbij je fragiliteit zou kunnen zien als de veerkracht van een systeem en Black Swan als de escalatiefactor van een incident. In 2024 ga ik dat verder uitwerken.
Tot het Rizoomes Crisismanagement Model.
Of zoiets.
Rest mij jullie allemaal te bedanken voor je support in 2023 door mijn verhalen te lezen, te liken op social media en reacties te sturen. Dat motiveert om door te gaan.
Dit is het Rizoomes Jaaroverzicht 2023. Alle blogs die ik in dat jaar heb geschreven op een rijtje. Het Rizoomes Jaaroverzicht 2022 staat hier en die van 2021 hier. Heb je alle jaaroverzichten vlak bij elkaar.
Illusionaire incidenten zijn gebeurtenissen waar een hoge dreiging met mogelijk grote impact wordt waargenomen, die achteraf niet bevestigd kan worden. Men zag een Black Swan vliegen, nam verregaande maatregelen maar bij nadere beschouwing kon er niets worden aangetoond. Een eerste verkenning.
Stel dat je veiligheidskunde voortaan onveiligheidskunde noemt, terwijl je verder alles hetzelfde laat, verandert er dan iets? En wat als je veiligheid en onveiligheid als twee variabelen zou definiëren, in plaats van als een dichotomie, wat gebeurt er dan? Een klein gedachtenexperiment.
Het cobra effect komt uit de economische psychologie en is de metafoor voor een oplossing die het originele probleem juist groter maakt. Als je er iets dieper induikt, zie je dat de cobra uit Extremistan komt en dat je eigenlijk opnieuw naar je grote risico’s zou moeten kijken. Omdat die niet zouden moeten gaan over kansen op een effect, maar over de grenzen van het effect.
De beste muziek van 2023 staat deze keer in een lijstje van 20 nummers, voornamelijk americana en jazz. Het is elk jaar weer even kijken wat logisch is op basis van de groslijst, soms kies ik er iets meer en dan weer iets minder. Daarnaast moet Youtube meewerken natuurlijk. Want ook daar kan het zowel mee- als tegenzitten. En dat zat het dit jaar.
Het Zeigarnik effect komt uit de psychologie en zegt dat je een onafgemaakte taak beter onthoudt dan een afgeronde klus. De implicaties daarvan kunnen best groot zijn, ook voor crisisteams. Om dat een beetje te managen geef ik je drie totaal logische tips, die je waarschijnlijk al lang toepast. Na het lezen van dit blog weet je ook waarom je dat vooral moet blijven doen.
The collapse of complex societies is een boek uit 1988 van de Amerikaanse antropoloog Joseph Tainter. Daarin onderzoekt hij waarom complexe samenlevingen instorten aan de hand van bekende voorbeelden als de Maya’s en de oude Romeinen. Een interessante vraag is of huidige samenlevingen ook nog kunnen vergaan of dat zoiets toch echt van vroeger is.
Het #MuseumOfAccidents brengt ons vandaag in Brussel, 1910. Daar brandde op 14 augustus van dat jaar de Wereldtentoonstelling voor een groot deel af. Met deze rampsichtkaarten als stille getuigen. Nieuwe aanvulling op ‘Groetjes van de ramp.’
De Von Münchhausen manoeuvre, jezelf aan je haren uit het moeras kunnen trekken, is een essentiële vaardigheid voor crisismanagers. Je kunt er helaas lastig op trainen, het moet maar net voorbij komen tijdens een oefenscenario. Maar je kunt er wel over vertellen, daar leren we ook van. Bij deze.
De afkorting WYSIATI staat voor What You See Is All There Is. Daniel Kahneman introduceerde het begrip in zijn boek Thinking fast and slow. Het staat ook wel bekend als ‘jumping into conclusions’. Ook in het crisismanagement komt het regelmatig voor: dan slaat het team de oordeelsvorming over en gaat het direct van beeldvorming naar besluitvorming. En da’s niet goed. Maar er is wat aan te doen.
Dat is het veiligheidsdilemma van snelheid: hoe harder we gaan, hoe groter het effect van een crash. Ligt daar nog ergens een grens, of accepteren we stilzwijgend de risico’s? De vraag is zelfs of het veiligheidsdilemma van snelheid niet de moeder van alle veiligheidsdilemma’s is. Moeten we wel steeds harder?
De gedachte achter de non-binaire crisis is dat het altijd crisis is, alleen de ene keer wat meer dan anders. Er is dus geen aan- en uitknop voor crisis, het is niet binair. Dat is precies wat crisis onderscheidt van rampen of incidenten. Er is geen begin of eind, het is er gewoon, altijd.
Overspronggedrag is dat wat gebeurt als de vechten/vluchten respons wordt beteugeld door de sociale context. Zo gaan katten bijvoorbeeld opeens hun vacht wassen als geblaas met soortgenoten niet leidde tot een gevecht of een aftocht. En gaan sommige mensen tijdens incidentbestrijding op hun hoofd krabben of aan hun ring zitten friemelen. Een intrigerend fenomeen.
‘Beter wordt het niet’ is een geweldig boek van Caroline de Gruyter op het grensvlak van journalistiek, geschiedenis, politicologie en, jawel, crisismanagement. Mocht er een verplichte leeslijst zijn voor een brede algemene ontwikkeling dan zou dit boek er zeker op staan. Niet al te dik en het leest nog lekker weg ook.
Op 29 september 2023 opent de expositie ‘Stilstaan bij corona’ in het Provinciehuis van Noord Brabant. Dat is alles wat de Rijksoverheid doet aan de nationale verwerking van de corona pandemie. Het is niet eens een begin van catharsis.
Tien jaar Rizoomes vraagt om een reflectie die verder gaat dan hoeveel lezers er zijn geweest, zo had ik bedacht. Laat het een associatief verhaal zijn, een rizomatisch essay over crisis en resilience. Gewoon ergens beginnen en kijken hoe het eindigt. En dat is het geworden.
De complexiteitsprincipes van Casti zijn een hulpmiddel om een inschatting te maken van de complexiteit van een systeem. Het is geen exacte maatstaf, maar het geeft een crisismanager wel inzicht in de fragiliteit van een situatie. En dat zegt dan weer iets over de voorzienbaarheid van een Black Swan of een X-event.
Disastersongs of 9/11 is een lijst van 11 nummers die allemaal gaan over de aanslagen van 11 september 2001. Het is de tweede serie liedjes over ongevallen en rampen in het Museum of Accidents.
Tijdens het lezen van de Perfecte Ramp vielen opeens een heleboel lijntjes samen. Eigenlijk ontstaan Black Swans, Fundamental- en Predictable Surprises, crises en X-events (extreme gebeurtenissen) allemaal via hetzelfde patroon. Dat gevoel sluimerde al enige tijd in het boekenblog van Rizoomes, maar werd met dit boek van John Casti bevestigd. Leren is dus niet alleen iets nieuws lezen, soms is het ook bevestigd worden in wat je tussen de regels al wist.
Groetjes van de ramp is een voortschrijdend blog met zo af en toe nieuwe verhalen van oude ansichtkaarten. Wij zijn immers allemaal ramptoerist, staan het liefst met de neus bovenop de brand of het ongeval zelf. Maar als het niet anders kan is een mooi schilderij of foto ook goed. Want kijken zullen we.
Friendly Fire is een klassiek boek uit de veiligheidswetenschap van Scott Snook. Daarin onderzoekt hij de omstandigheden waaronder twee Amerikaanse Black Hawk helikopters in 1994 door eigen F15’s uit de lucht werden geschoten. Het is een grondige analyse van een original accident die thuishoort in het Museum of Accidents.
The original accident is een concept van de Franse filosoof Paul Virilio, waarmee hij waarschuwt voor de onbedoelde gevolgen van technologische ontwikkeling. Uiteindelijk stuit elke technologie op een grens waardoor er een ongeval zal ontstaan, zo stelt hij. Daarmee leren we wat er verbeterd moet worden. Tegelijkertijd maakte hij zich steeds meer zorgen over de onbeheersbaarheid van technologische vooruitgang. Stevenen we af op een doomsday?
Benedictijnse stuurmanskunst is een boek van Wil Derkse uit 2021. Ik zag het bij een vriend op tafel liggen en dat deed me gelijk denken aan toen ik eens enkele dagen in een Benedictijns klooster verbleef. Waarop we besloten het boek gezamenlijk te lezen en van gedachten te wisselen over hoe je meer aandacht voor echte waarden in het management krijgt.
Preparatie volgens Prinsen is een boekbespreking van ‘Een bevoorrecht mens’ met de bril van een crisismanager. Uit de honderd portretten die Joost schreef pikte ik er drie, die ieder een interessant aspect van ons vak belichten. Empathie, improvisatie en simulatie zijn daarbij de kernwoorden.
Rampen in Valkenburg zijn nauwer verbonden met de nationale rampgeschiedenis dan velen zullen denken, zo bleek tijdens een bezoek aan het Museum Valkenburg. En eerlijk is eerlijk, voor mij was het ook een verrassing. Die wel degelijk in het Museum of Accidents thuis hoort.
In de serie ‘andere veiligheid’ ben ik na kennisveiligheid en psychologische veiligheid aangekomen bij internetveiligheid. Wat vinden we als veiligheidskundigen daar nu eens van?
Wandelen op Schiermonnikoog is het derde blog van het project Waddenwandelen. En hoewel het natuurlijk veel lijkt op Texel en Vlieland, lijkt het er net zo goed helemaal niet op. Eigenlijk kent elk eiland zo zijn eigen microcultuur. Wat je ergens ook wel weet, maar in de praktijk dan toch weer heel anders uitpakt.
Not Knowing is een intrigerend boek over hoe je om kan gaan met onzekerheid. Met name het begrip finisterre vind ik fascinerend. Dat je een nader bericht geeft aan jezelf dat hier je kennis ophoudt. Althans, dat heb ik ervan gemaakt. We lezen immers met de bril van de crisismanager.
Ogenblikken in Valois is een klein en sympathiek boekje van Hella Haasse over de streek rondom haar toenmalige woning in Saint-Witz. Niet dat ik dat wist, trouwens, ik was sowieso vergeten dat ik het had. Het stond al jaren in mijn kast te wachten totdat het gelezen zou worden. Nu was het dan zover.
Heather Heying en Bret Weinstein zijn evolutiebiologen en ook nog eens met elkaar getrouwd. Samen schreven ze dit boek over de evolutionaire uitdagingen van deze eeuw.
Eigenlijk had ik toen al gewaarschuwd moeten zijn. Maar nee, eigenwijs als ik ben, kocht ik het toch. En zat toen op vakantie met de gebakken peren en een k*tboek.
Schwung is het nieuwe boek van Wilfried de Jong. Tien verhalen en een blues, staat er op de kaft, bij wijze van ondertitel. Ik nam het mee op een paar vrije dagen en las het in een Limburgse kasteeltuin. Met de omgeving was in ieder geval al niets mis. Hoe zit het met Schwung zelf?
De heropening van kazerne Dirk werd niet zozeer de heropening van een gebouw als wel die van een voorbije brandweercultuur. Een omvangrijk slapend rizoom van een oude uitrukdienst, dat voor de gelegenheid werd gewekt, opstond en daarna weer ging liggen. Mogelijk voor altijd, maar je weet het nooit.
‘Waar blijft de catharsis na corona’ is een blog waar ik een paar maanden op aan het broeden ben geweest. De basisgedachte was simpel: waar is het moment dat we de emoties over corona gezamenlijk hebben geduid, bezworen en afgerond?
“Precies op dat moment besefte ik dat we de covid periode nog helemaal niet goed afgesloten hadden. We zijn hem gewoon collectief ontvlucht. Toen op 25 februari 2022 alle deuren weer opengingen is iedereen weggerend naar zijn eigen leven, zo hard mogelijk en zonder achterom te kijken.”
Brieven uit Alvites van Gerrit Komrij leest als een literaire variant van het populaire Tv-programma ‘Ik vertrek’. Het is de kroniek van een aangekondigd drama dat misschien niet alleen achteraf voorzienbaar was.
De ICT-storing bij Prorail in het eerste weekend van juni riep allerlei overwegingen bij mij op. Zoals de eerste crisiswet: crisis is koffie + kroketten. Maar belangrijker nog is dat deze storing een signaal is. Een signaal dat we moeten leren omgaan met onzekerheden.
Strijdvaardig Leven is een boek van Pablo Lamberti over de Weg van de Krijger. In het spoor van Socrates, Seneca en de Samoerai trek je langs allerlei principes over instelling, bewustzijn en handelen die in mijn ogen elke crisismanager zou moeten kennen en kunnen. Hier en daar aangevuld met ervaringen van mezelf. Uiteindelijk gaat het om Prohairesis, jezelf voorbereiden op jezelf. En daar kan je niet vroeg genoeg mee beginnen.
Gerben Bakker is docent wijsbegeerte aan de Haagse Hogeschool en onderzoeker op het gebied van ethiek en veiligheid. Als ik het goed heb begrepen is ‘Dansen met de Hydra’ de publieksuitgave van zijn proefschrift. Kennelijk is hij hier op gepromoveerd. Om maar gelijk met de deur in huis te vallen: van mij had hij dat niet hoeven te doen, die publieksuitgave.
Er is muziek waarvan je niet wist dat je het miste tot je het voor de eerste keer hoort. Fantomes…Futurs van Kham Meslien is daar een goed voorbeeld van. Meslien maakte een solo-album met zijn contrabas. Het leverde een plaatje op met een prachtig diep geluid, meditatief haast. Alsof je op reis gaat in een nieuwe omgeving.
De afsluitende speech van het congres over de menskant van de brandweer werd gegeven door luitenant kolonel Gijs Tuinman. Hij is promovendus aan de Nederlandse Defensie Academie en in het bezit van een Willemsorde. Overtuigender bewijs van een goede combinatie tussen theorie en praktijk bestaat er niet. Tuinman heeft skin in the game, zou Taleb zeggen. Dus lette ik extra goed op wat hij te vertellen had.
Op 16 mei organiseerde het NIPV een congres over de menskant van de brandweer. Ik was er de dagvoorzitter en sprak de openingsspeech uit. Die tekst vind je hier terug.
De Wolf van Nederland is een boek van Max Pam, dat bestaat uit een verzameling columns en toespraken uit de afgelopen twintig jaar. Hij schreef veel over wat mij ook bezig hield en houdt. Dat maakt De Wolf een aangename trip down memory lane. Herinneringen ophalen met een boek.
Door crisis als complex systeem te definiëren, kun je de dynamiek die vaak tijdens dat soort processen optreedt veel beter herkennen. De driedeling uit de oratie van Sanneke Kuipers gaf mij het laatste zetje om dat te zien. Tussen veel van mijn blogs bleek namelijk al een impliciet verband te bestaan, een rizoom, dat te herleiden viel tot crisis in, over of voor een organisatie.
Red Right Hand van Nick Cave is één van de meest fascinerende nummers uit de hedendaagse popmuziek. Ik dook er eens wat dieper in en kwam boven met de tekstuele en muzikale achtergronden van deze song uit 1994, die voor het eerst verscheen op het album Let Love In. Plus nog een muzikaal zijpaadje over de lange zwarte jas en een paar covers. Maar we gaan eerst terug naar de 17e eeuw.
Siciliaanse brieven van Geerten Meijsing is een fijn boekje dat het volgens mij ook op vakantie heel goed doet. Ik las het thuis, maar al na een paar bladzijden voelde het of ik daar op het eiland zat. Iets wat me met dat andere Siciliaanse boek, De Tijgerkat, ook al overkwam. Misschien moet ik er een keer echt heen.
Voorspellen is moeilijk, vooral als het om de toekomst gaat. Deze uitspraak wordt algemeen toegeschreven aan Niels Bohr, de Deense natuurkundige. Toch meent Philip Tetlock dat het wel degelijk mogelijk is over bepaalde onderwerpen een adequate toekomstvoorspelling te doen. Sterker nog, sommige mensen kunnen dat zo goed dat hij ze supervoorspellers noemt. Omdat supervoorspellen mij een heel handige vaardigheid in het crisismanagement lijkt, las ik Tetlock’s boek. Eens checken of er iets af te kijken valt.
Het was alweer zes maanden geleden dat een boek door mij ontraden werd. Doch deze week was het toch weer zover: Vrijheid Veiligheid van Mark Elchardus haalde Afgeboekt, mijn lijst met on-tips; wat niet te lezen. Niet zozeer omdat ik het met Elchardus oneens ben. Maar drommels, wat maakt die man het zwaar. Zo zwaar dat zelfs de mondhoeken gingen hangen en ik opgelucht was dat ik er van mezelf mee op mocht houden.
Retrospectieve vertekening betekent dat je met de kennis van achteraf een oordeel velt over een incident of een situatie. Het wordt ook wel hindsight bias genoemd. Deze vertekening speelt een grote rol bij het onderzoek naar ongevallen en rampen. Achteraf voorspellen (want dat is retrospectieve vertekening) houdt namelijk de mythe van maakbaarheid in stand. En dat is een venijnig probleem.
Regressie naar het gemiddelde zorgt ervoor dat de trainingsresultaten van een groep of een persoon zich uiteindelijk rondom een gemiddelde groeperen. Uitschieters naar boven of beneden zijn dan niet de voorbode van nieuwe extremiteiten, maar gewoon toeval. Het wordt vanzelf weer normaal. De vraag is wat dat betekent voor de oefenpraktijk. Als iedereen uiteindelijk toch gemiddeld scoort, wat is dan nog het nut van een trainer / instructeur?
‘Doe zelf normaal’ is het nieuwste boek van Maxim Februari. Het is een essay, zegt ie er zelf over, een Versuch. Een kapstok om jassen aan op te hangen, hoe meer hoe beter. Want er moet kennis over de toekomst worden opgehaald bij deskundigen om een publiek gesprek te gaan voeren. Over de veranderingen die op ons afkomen en wat die betekenen voor de rechtsstaat.
Psychologische veiligheid is de belangrijkste voorspeller voor het succes van een team. Als mensen het gevoel hebben dat ze fouten mogen maken en er niet onterecht op afgerekend worden, hebben ze het goed naar hun zin en leveren de beste prestaties. Dat maakt het een raadsel waarom zoveel managers zich nog steeds zo lomp gedragen. Tegelijkertijd moeten medewerkers zich ook niet alles laten aanleunen. Psychologische veiligheid begint volgens de Stoa bij jezelf.
Het Onwaarschijnlijkheidsprincipe is een interessant boek dat laat zien dat de kans op een buitengewoon zeldzame gebeurtenis helemaal zo klein niet is. Sterker nog, het is juist heel logisch dat er vaak iets onalledaags gebeurt, zo illustreren de vijf wetten van onwaarschijnlijkheid ons. Zat Taleb er dan naast, en is zijn Black Swan helemaal niet zo’n “highly impropable event”?
Het met-de-kennis-van-nu syndroom is een nieuwe episode ingegaan. Liet men voorheen weten dat er met de kennis van nu wellicht een beter besluit mogelijk was geweest, of juist niet, opeens is er een tweede orde met-de-kennis-van-nu syndroom: Met de kennis van nu zou ik anders geoordeeld hebben over mijn vorige kennis van nu.
Oftewel: sorry voor mijn sorry.
Ik oordeel hier natuurlijk niet over, ik constateer slechts. Anders zou je er nog spijt van kunnen krijgen en daar dan ook weer spijt over kunnen krijgen en dan is het einde zoek. En dat willen we niet, een zoek einde.
Crisis komt door talkshows, dat was mijn conclusie toen ik nog eens nadacht over het gesprek dat ik met Beatrice de Graaf had gehad. Praatprogramma’s zijn namelijk verworden tot een vorm van social media onder leiding van een moderator, wiens taak het is zo veel mogelijk lekkere uitspraken los te krijgen van gasten die er niet noodzakelijkerwijs ook verstand van hebben.
Op 1 maart 2023 bracht de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OvV) een rapport uit over de beveiligingssituatie rondom de moord op onder andere Peter R. de Vries. Dat was aanleiding tot een update van het blog over de Nieuwe Wet van Murphy. De werkwijze en de argumentatie van de baas van het OM voldeden namelijk precies aan de Regel van Hermans. Laat het een spiegel zijn voor iedereen die met grote onzekerheid in zijn werk te maken heeft.
Achtentwintig is hij pas, drummer Ben Freidkin, en nu al wordt hij gezien als één van de grootste jazztalenten ter wereld. Als je zijn debuutplaat Trial & Error afspeelt, dan hoor je ook gelijk waarom dat zo is. In vrijwel elk nummer speelt zijn polyritmisch drumwerk een grote rol, zonder dat het de overhand heeft. Verplicht luistervoer voor de liefhebber en tegelijkertijd een goed album om mee te beginnen als je nog niet zo thuis bent in de jazz.
Ergens in het landschap van de Zwarte Zwaan, de Grijze Neushoorn en de Zwarte Eend bevindt zich ook de Predictable Surprise. Na het lezen van Max Bazerman’s boek ben ik geneigd de voorspelbare verrassing een olifant in de kamer te noemen. Een glazen olifant om precies te zijn. Eentje waar je dwars door heen kunt kijken, maar die als je hem verkeerd raakt met donderend geraas versplintert.
Wanderings in crisis is een proces. Je doet het voor, tijdens en na een crisis. Het is een manier van kijken die je leert zien wat je eerst niet zag. Essentieel daarbij is dat je geen doel hebt. Want ‘if you don’t know where you’re going, any road will bring you there’.
5 februari 2023
Rizoomes date eens lekker up
Het grote geheim van schrijven is teksten verzamelen. Stukken uit de krant, zinnen uit artikelen, snippers van Twitter, je kan het zo gek niet verzinnen of ik heb er ergens wel een mapje voor. En helemaal digitaal, anders vind je nooit meer iets terug.
Zo spaar ik in de loop van de tijd van alles op en gebruik het voor nieuwe verhalen, of voor het aanvullen van blogs die al op de site staan. Deze week besloot ik dat achterstallige stapeltje maar eens te verwerken en de boel eens lekker up te daten. Aan vier blogs heb ik iets voor je toegevoegd.
Begin januari kwam het nieuws naar buiten dat zeker 12 brandweermannen een vorm van kanker hebben opgelopen die toe te schrijven is aan de inzet bij de Grenfell Tower. Dat is veel, heel veel en mogelijk nog maar het tipje van de ijsberg. Het roept een aantal vragen op en niet de minste is deze: hoe zou in Nederland deze brand aangepakt zijn?
Uit een nieuw onderzoek blijkt dat mensen die een sterke mening hebben over bijvoorbeeld vaccinaties of het klimaat hun wetenschappelijke onderbouwing daarvan schromeloos overschatten. Een nieuwe variant van het Dunning Kruger syndroom, schrijf ik in de update van De Zwarte Eend.
“Zo langzamerhand kruipen de Zwarte Eend en andere blogs over zelfoverschatting, domheid en ongewenste gebeurtenissen steeds dichter naar elkaar. Ervan uitgaande dat alles altijd erger wordt is dit iets waar wij als crisismanagers een geduchte uitdaging aan zullen hebben.”
Hypocognitie is geïntroduceerd door de antropoloog Robert Levy. Het betekent dat je geen linguistische of taalkundige representatie hebt voor een object, een situatie of een idee. Dat kan er toe leiden dat je een unknown unknown ervaart (situation awareness level nul) ofwel dat je iets ziet maar het niet kunt benoemen omdat je er geen woorden voor hebt. Dit sluit aan op de Sapir Whorf Hypothese.
En hypocognitie is natuurlijk ook opgenomen in het Glossarium. Daar staan nu 92 lemma’s in, een spoedcursus crisismanagement.
In de Champions League kan een fout besluit van de scheidsrechter in de groepsfase zomaar 2.8 miljoen euro kosten. Het is dus zaak dat de arbiters fluiten conform de regelgeving, anders kon het wel eens dure ruis worden. Althans, voor de club die aan het kortste eind trekt.
De lectoren brandbestrijding publiceerden begin januari 2023 een nieuwe versie van de Doctrine Brandbestrijding. Dat is een mooi document geworden, constateerde ik na lezing, dat elk brandweermens zou moeten lezen. Tegelijkertijd is het nog niet perfect, vooral de strategische doctrine heeft ruimte voor verbetering. Maar goed, leren is dan ook verbeteren, niet klaar zijn.
Kahneman’s ruis is de opvolger van zijn bestseller ‘Ons feilbare denken’ over systeem1 en systeem 2. Dit boek gaat opnieuw over besluitvorming, deze keer is de spreiding van oordelen door experts het onderwerp. Hoe betrouwbaar zijn experts eigenlijk? Wat heb je nodig om een respect-expert te worden? En wat is beslissingshygiëne? Vragen zat, nu nog de antwoorden. Met zo min mogelijk ruis.
In de braakliggende weken van het nieuwe jaar meldden zich alsnog enkele nagekomen berichten uit de crisiskrant van 2022. Over crisis als meme en crisis omdat het te goed gaat. En Ajax. Het gaf stof tot nadenken, precies waar januari volgens mij ook voor bedoeld is.
Zo’n beetje het eerste wat ik deed bij het beluisteren van het nieuwe album van Duke Garwood was Rogues Gospel door de vertaler halen. Schurkenevangelie, kwam er uit. Dat liet ik even op me inwerken, schurkenevangelie. Kon ik ondertussen mooi naar de rest van de plaat luisteren.
Onze eerste Texelwandeling was in het tweede weekend van december 2022. Nog net voor kerst en een mooie manier om je verjaardag buiten de deur te vieren. Koud was het wel en daarom hielden we het deze keer bij één wandeling. Wel een lange, dat dan weer wel. Bericht van de tweede expeditie in een langzaam uitdijende serie Waddenwandelen.
In de herfst van 2022 bracht het lectoraat Crisisbeheersing van het NIPV een mooie studie uit onder de titel ‘Toekomstverkenning Crisisbeheersing. Typisch zo’n document dat elke crisismanager zou moeten lezen, vind ik. Mede daarom schreef ik dit blog, opdat meer mensen er kennis van nemen. Maar vooral ook om de discussie nog wat verder te brengen. Verwacht dus geen brave bespreking, maar wel een paar strakke stellingen.
Momentopnamen van de geest is de letterlijke vertaling van Snapshots of the Mind, het nieuwste boek van Gary Klein. Waarschijnlijk is het ook zijn laatste, Gary vindt het wel mooi zo. Gelukkig voor ons is dit boek een verzameling van zijn beste columns voor Psychology Today. Daarmee heb je eigenlijk alle kernpunten uit zijn werk over Recognition Primed Decisionmaking (RPD) in één uitgave te pakken, plus nog van alles erbij. Een buitenkans voor de lezer van kleine stukkies.
Kennisveiligheid is een betrekkelijk nieuwe loot aan de stam van integrale veiligheid. Ik had er tot voor kort niet in deze termen over nagedacht. Toch is het een zeer relevant onderwerp en onderdeel van het kwetsbaarheidsspectrum van een organisatie waar zomaar eens een crisis uit kan rollen. Daarom beginnen we met Abdul Qadir Khan.
Dit blog over situationele commandovoering stamt uit 2015. Bij het opschonen van oude teksten op de website kwam ik het weer tegen en besloot het redactioneel wat op te knappen en te herplaatsen. Met aan het eind nog een naschrift over welke elementen in alle systemen van commandovoering en crisisbesluitvorming zouden moeten zitten..
Hoe voorkom je een ramp? Dat is het onderwerp van een handzaam boekje van Cass R. Sunstein onder de titel Averting Catastrophe. Voor zover ik kon nagaan bestaat er geen Nederlandse vertaling van, maar dat vond ik geen probleem. De tekst is makkelijk te volgen. De vraag die vooral bleef hangen was wat je nou eigenlijk met dit boekje moet. Het antwoord erop verraste mijzelf ook.
De beste muziek van 2022. Voor het vijfde keer achtereen zet ik de mooiste nummers van het jaar op een rijtje. Maar deze keer wel weer wat anders dan anders. Het zijn er namelijk maar elf. Elf nummers van de beste albums met de beste video. Dus impliciet zijn het er eigenlijk meer dan honderd. Da’s dan weer heel veel voor weinig. Ook wel eens lekker.
Tien jaar Rizoomes vraagt om een reflectie die verder gaat dan hoeveel lezers er zijn geweest, zo had ik bedacht. Laat het een associatief verhaal zijn, een rizomatisch essay over crisis en resilience. Gewoon ergens beginnen en kijken hoe het eindigt. En dat is het geworden.
Tien jaar Rizoomes had me in een denkproces gebracht waar eerlijk gezegd niet zo heel veel uitkwam in het begin. Ik had me voorgenomen een jubileumblog te schrijven met een reflectie op de website en de wereld (of zo), maar het bleef akelig stil in de hersenpan. Er kwamen geen grote gedachten uit, noch verrassende vergezichten.
Zou het op zijn? Was ik uitgedacht?
Wat riep Kamagurka daar ook al weer over in Zomergasten? Zoek continu je writersblock op en breek daar doorheen. Of zoals de stoicijnen dan zeggen, ‘the obstacle on the path becomes the path.’
Kamagurka kreeg een vel papier onder zijn neus met de opdracht in twee minuten een filosofische cartoon te tekenen. Het werd een poppetje met een tekstballon ‘ik ben niet getekend.’ Waarop Kamagurka grijnzend vroeg of hij nu naar huis mocht.
Ik bladerde daarom nog maar eens terug naar het stukje over Negen jaar Rizoomes en constateerde dat die eigenlijk gewoon een jaar te vroeg was verschenen. Alles stond er toen al in wat ik nu had kunnen opschrijven. Hooguit had ik niet alle plannen uitgevoerd.
Geen Tien jaar Rizoomes blog dan maar?
Ik gaf het nog niet op. Wat voor werk deed ik ook al weer in 2013? Kon ik daar misschien iets mee? Daarop bekeek ik mijn LinkedIn profiel en ontdekte dat ik toen net aan een nieuwe functie zou beginnen als programmamanager CrisisWise.
Na 17 jaar brandweer en 3 jaar security was dat een nieuwe stap met een heel andere invalshoek. En ontdekte ik weer een heel andere wijze van kijken naar het vak. Sommige risico’s hadden bijvoorbeeld een dader, werden geframed, of bleken onderdeel van een maatschappelijke ontwikkeling, de onderstroom.
Die insteek gaf de reflectie in dit blog opeens een heel andere lading. Wat ik met tien jaar Rizoomes had geleerd was om onder de oppervlakte te kijken. Als ik het heb over business continuity management (BCM), gaat het niet over BCM zelf maar over de keuzes die er aan ten grondlag liggen.
Wanneer ik schrijf over vitale infrastructuur, gaat het niet over electriciteit of gas, maar over een keuze tussen vrijhandel en autonomie, zelfstandigheid. Als ik een artikel lees over het opknappen van oude gebouwen, gaat het me niet om het opknappen maar om de manier waarop je zo’n proces ontwikkelt en vormgeeft.
Bij kintsugi gaat het me niet om aardewerk verfraaien, maar om de filosofie achter de niet-financiële waarde van dat wat er is. Zal ik het respect noemen?
Kortom, tien jaar Rizoomes leerde mij, door kijken, lezen, denken en schrijven dat achter elke oppervlakte iets zit wat je niet direct van de buitenkant kan afleiden.
Lees maar, er staat niet wat er staat
martinus nijhof
Met deze constatering ging ik aan het schrijven en maakte dit blog voor de doorzetters onder ons. Want heel eenvoudig is ie niet geworden. Wendy zei zelfs dat het niet één bruine boterham was, maar een hele stapel. Terwijl ik ook snoepjes had kunnen uitdelen voor tien jaar Rizoomes, makkelijk leesbare verhaaltjes.
Maar ja, dat had ik vorig jaar al gedaan en ook eens met de lessen uit 20 jaar crisismanagement. Dat ging ik dus niet nog eens doen. Dus riemen om, we beginnen met het programma CrisisWise waar ik precies tien jaar geleden aan begon. Vrijwel gelijktijdig met Rizoomes.
Vitale infrastructuur
Het programma CrisisWise had als doel het crisismanagement op de luchthaven te verbeteren, maar ik kwam er al snel achter dat het vooral om business continuity management (BCM) ging. Dat bleek een nogal onontgonnen gebied, al was het maar omdat er nauwelijks wettelijke regelingen over BCM bestaan. Het is toch een zaak van bedrijven zelf, vindt de wetgever, daar bemoeien wij ons niet mee.
Dat is een opstelling die ons als Nederland lelijk is opgebroken in het beleid op de vitale infrastructuur. Niet alleen lopen we gigantisch achter de feiten aan, kijk maar naar het elektriciteitsnet, er zijn ook cruciale componenten in handen gekomen van buitenlandse investeerders. Van onze vitale infra. Zo naïef is dit land helaas wel.
Je ziet dat terugkomen in het complexiteitsprincipe van De Rode Koningin. Om de concurrentie de baas te blijven moet je keihard werken teneinde je marktaandeel te behouden. Maar dat is natuurlijk procentueel. In absolute termen groeit een sector als geheel namelijk wel, in bijvoorbeeld het aantal vliegtuigbewegingen.
De onderlinge verhoudingen tussen de concurrenten veranderen daarbij procentueel niet. Zo blijf je in de (rat)race, met weliswaar een gelijk marktaandeel, maar desondanks is er sprake van een absolute groei. Dat is hoe het systeem werkt. De focus ligt dus op all the running you can do.
Het Rode Koningin effect volgens DALL-E
Daarbij wordt makkelijk vergeten dat hoe groter je wordt, hoe meer assets je krijgt, hoe sneller de bedrijfsvoering gaat en hoe complexer de IT infrastructuur wordt. Dat hele contingent aan bestaande infra moet je natuurlijk ook in topvorm houden, zowel op het gebied van gedrag, techniek als organisatie, om de boel draaiende te houden.
Robuust organiseren, moet je. Of nog beter, antifragiel.
Fragiliteit
Maar laat de boel in geen geval fragiel worden. Want dan stort je systeem zomaar opeens in, zegt het complexiteitsprincipe van De Rode Koningin. Terwijl het altijd zo goed ging, leek het, aan de oppervlakte.
U ziet, na een aarzelend begin kwamen de ideeën steeds meer los; van crisis naar continuïteit en door naar complexiteit (Rode Koningin). En toen naar resilience: voorkom een fragiele organisatie, gedrag en techniek. Plus, voorkom ook een fragiele omgeving van je bedrijf. Want als die complexiteitskloof eenmaal gaat groeien, is er een X-event nodig om het evenwicht te herstellen.
Dat hoeft niet eens een explosie of een gifwolk te zijn. Verontruste burgers met een activistische advocaat zijn wellicht al genoeg om je bedrijf te laten sluiten via een rechtszaak. Om dat op de juiste manier te managen is resilience noodzakelijk. En dat moet je al zijn, resilient, voor je het nodig hebt.
Zou Chemours vorig jaar voorzien hebben dat de zaken er zo voor zouden staan als nu?
Overkomt hen dan nu een fundamental surprise, een X-event of een Black Swan? Of is het allemaal hetzelfde? Ik denk dat laatste; als je geen contact houdt met de werkelijkheid verlies je die langzaam uit het oog en is het voorzienbaar dat het een keer faliekant mis gaat.
De relevance gap van de fundamental surprise.
Ik denk ook dat ik dit nu, na tien jaar Rizoomes, wel doorheb, maar dat had ik in 2013 nog niet. Toen ik startte als programmamanager CrisisWise en gelijktijdig begon te bloggen, had ik in geen velden of wegen kunnen voorspellen dat crisismanagement zich deze kant op zou bewegen.
Je ziet het pas als je het doorhebt. Cruyff zei het al.
Kijken
Dat vraagt dus om waarnemen zonder ego, de dingen echt zien zoals ze zijn en dat niet laten beïnvloeden door wat je er van vindt. Of zoals Anne Lacaton het in de Volkskrant zegt, “transformeren begint met heel goed kijken.”
Lacaton is een Franse architect die gespecialiseerd is in het opknappen van oude woningen en gebouwen. De kunst is om iets moois te maken van wat er al is. “Tekenen op een wit vel papier vind ik niet interessant’, zegt Lacaton. Juist als er iets in de weg staat, slaat haar creatieve brein aan.”
Gebouwen van veertig jaar oud zijn goed genoeg om te herstellen en te transformeren, zo is haar ervaring. Waarom dat vaak niet gebeurt, heeft alles te maken met investeerders. Die willen de grond hebben om de sociale huurwoningen en oude kantoren te slopen en daarvoor dure panden terug te zetten.
Sloop nooit, is daarom haar stelling. “Heb je ooit een gebouw opgeblazen zien worden, of de sloopkogel erin zien gaan? Dat is waarschijnlijk het beeld waaraan je denkt bij het woord slopen, niet aan de bewoners die ernaar staan te kijken. Ik heb ze zien huilen.”
Want iemands huis is ook iemands leven.
Dit verhaal van Lacaton lijkt ontzettend veel op wat ik erboven schreef, over marktaandelen en concurrentieverhoudingen; slechts aandacht voor groei en nieuw, niet voor dat wat er al is. Daardoor verzwakt de bestaande infrastructuur en ontstaan er ook op sociaal gebied fragiele wijken. Met ook een groeiende complexiteitskloof tot gevolg.
Het is tevens een illustratie van rizomatisch denken. Kijk naar de overeenkomsten tussen processen en situaties, niet naar de verschillen. Maak inclusief. Connect the dots. Je leert patronen en verbindingen beter herkennen door dat wat verbindt, dan door wat uniek maakt.
Uit dergelijke patronen zijn weer principes af te leiden, die toepasbaar zijn in heel verschillende (crisis)situaties als richtlijn om je besturing en besluitvorming op toe te passen.
De Fundatie in Zwolle is een mooi voorbeeld van een gebouw dat is opgeknapt met een passende uitbreiding op het dak.
Inclusiviteit is dus niet woke, het is veerkrachtig, resilient. Het creëert een grotere variëteit aan gezichtspunten en dus opties. Net als kijken naar kunst je een betere (crisis)manager maakt, doet inclusiviteit dat ook.
Hoe pakt Lacaton dat in de praktijk aan?
Ga allereerst op zoek naar het positieve. ‘Dus niet: waar is er een probleem, want je gaat altijd een probleem vinden dat je er vervolgens van weerhoudt om verder te kijken.
Maak die pluspunten dus inzichtelijk en baseer daar je besluitvorming op. Dus niet alleen op geld. En als het al mooi is, doe je niets. Dan laat je het zoals het is.
Kintsugi
Het artikel over het opknappen van oude gebouwen deed mij heel erg denken aan kintsugi. Dat is een oude Japanse techniek om gebroken aardewerk te repareren met goud. Daardoor krijgt het voorwerp een voortgezet leven, met respect voor wat het al door heeft gemaakt. Het is een viering van de tand des tijds.
Voorbeeld van een Kintsugi Bowl uit het Smithsonian
Kintsugi is onderdeel van de wabi sabi filosofie. Die komt er kort gezegd op neer dat alles vergankelijk is, imperfect en ook nooit af. “Nothing lasts, nothing is finished, and nothing is perfect.” Het is zowel de aanvaarding van dat wat er gebeurt, als respect voor dat wat oud en doorleefd is.
En dat wat geraakt door een ongewenste gebeurtenis. De brand in de Notre Dame was meer dan een brand in een gebouw alleen, zo twitterde ik tijdens de brand. “Met de kathedraal brandt er niet alleen een gebouw af, maar ook de herinnering van miljoenen mensen die er door de eeuwen heen zijn geweest. Er valt een gat in ons collectief (on)bewustzijn.”
Gelukkig viel dat laatste uiteindelijk mee. Het gebouw bleef grotendeels bewaard en wordt nu hersteld. Tot op het niveau dat ze eiken zijn gaan omhakken die groeiden in de tijd van de laatste aanbouw, zo schreef ik in het blog uit het Museum of Accidents:
Inmiddels is bekend dat de afgebrande torenspits van 96 meter hoog wordt herbouwd conform het ontwerp uit 1859. En dat doen ze niet zomaar een beetje herbouwen. Nee, er is een zoektocht gestart naar zo’n 1000 eiken van tussen de 150 en 200 jaar oud. Om de nieuwbouw zo oud mogelijk te laten lijken. Tegelijkertijd is men aan het speuren naar eeuwenoude stenen die in de twaalfde en dertiende eeuw uit de Parijse ondergrond zijn gehaald. Die willen ze gebruiken om de muren te herstellen.
Ik zeg: dat is nog eens kintsugi voor gebouwen.
Volgende tien jaar Rizoomes
Ik zei het al in de inleiding, dit is een rizomatisch essay dat zoekt naar verbanden, overeenkomsten. Over wat er de afgelopen tien bij Rizoomes is gezien en bedacht. De rode draden die gesponnen zijn tussen de dagelijkse praktijk en de bijzondere afwijkingen, de crises en rampen, zoals verzameld in het Museum of Accidents.
Ook over de connectie tussen kintsugi en resilience. Het opknappen van oude gebouwen, dat wat er al is in zijn kracht zetten en het voorkomen van fragiele systemen door er aandacht voor te hebben en variatie toe te staan.
En niet te vergeten: kijk door de oppervlakkigheid heen. Er staat niet wat er staat. Dus als ik schrijf over vitale infrastructuur, gaat het niet over electriciteit of gas zelf, maar over hoe daar mee om wordt gegaan. Welke keuzes maakt men, tussen vrijhandel en autonomie in? Om maar eens een voorbeeld te geven.
Net zo gaat het niet over het opknappen van oude gebouwen zelf, maar hoe je tegen wijken aankijkt en de sociale infrastructuur die daar mee samenhangt. Kintsugi gaat niet over aardewerk, maar over respect en de omgang met de tand des tijds.
Crises gaan ook niet over de gebeurtenis zelf, maar over hoe mensen met elkaar en gebeurtenissen omgaan; corona was geen black swan, de manier waarop de mensen reageerden wel.
Wat betekent dit rizomatisch essay voor de komende tien jaar Rizoomes?
In de eerste plaats contact houden met de werkelijkheid, zowel die van jou (Prohairesis) als van anderen. Goed kijken of je complexiteitskloof niet groeit (Situation Awareness). Voorkomen dat je wordt verrast door onverwachte gebeurtenissen (Black Swans, Surprise).
En goed nadenken over maatregelen die je kunt nemen om de boel op de rit te houden (Antifragiliteit & Resilience). Daar hoort bij dat je aandacht hebt voor wat er al is, niet alleen voor dat wat nog moet komen.
“Er verandert dus niet zo veel,” concludeerde de Rode Koningin, terwijl ze haar sportschoenen vast aantrok.
“Nee,” zei ik. “Het blijft kijken, lezen en schrijven.”
“En denken, natuurlijk.”
“Nee, dat niet”
De Rode Koningin fronste haar wenkbrauwen terwijl ze de veter van haar schoen strak aantrok.
Wanderings in crisis is een proces. Je doet het voor, tijdens en na een crisis. Het is een manier van kijken die je leert zien wat je eerst niet zag. Essentieel daarbij is dat je geen doel hebt. Want ‘if you don’t know where you’re going, any road will bring you there’.
Wanderings in Crisis is de ondertitel van deze website. Dat is niet altijd zo geweest. Eerst heette het ‘connecting dots’, daarna werd het philosophy of crisis, ik weet niet meer precies wanneer en voor hoe lang. Maar sinds 2019 dus niet meer.
Het jaar daarvoor ontdekte ik namelijk het boekje The Wander Society van Keri Smith. Wanderen is ontdekken door te dwalen op een onvoorziene of doelloze manier, met een volledige openheid voor het onbekende. De link met wandelen is dan snel gelegd, maar het gaat verder dan dat.
Het is mogelijk om een veel dieper gevoelde ervaring van de wereld te hebben door het gebruik van intens waarnemen en regelmatig documenteren van het dagelijks leven. Via deze handelingen kunnen we een nieuw verhaal voor onszelf scheppen, één waarin we ons midden in een indrukwekkend en belangrijk avontuur bevinden. Dit is wie je was toen je nog heel klein was en dit is wie je nu zou moeten zijn.
keri smith
Wanderen is dus zoeken zonder doel, exploreren zonder verwachting. Het is een vorm van Situation Awareness die voorbij gaat aan de levels van Endsley; niet vinden wat je zoekt, maar wat je vindt zocht jou. Al moet je dat niet al te metafysisch opvatten. Als je je openstelt past er gewoon meer in, zo makkelijk is het.
Openstellen daarentegen is juist heel erg moeilijk.
Er zit ego in de weg, er moeten doelen worden gehaald, je sleept je geschiedenis mee, je vooroordelen, je aannames en je human bias. Het is eigenlijk een wonder dat er nog zo veel goed gaat, denk ik wel eens, met al die tunnelvisie.
Doelgerichtheid
Helemaal tijdens crisis. Als we ergens doelgericht bezig (zouden moeten) zijn, is het wel daar. Tijdens trainingen haal ik dan graag Lewis Carrol erbij, de schrijver van Alice in Wonderland.
“If you don’t know where you going, any road will bring you there.”
Als je dat heel plat slaat wordt het dit: als je niet weet wat je wilt, maakt het ook niet uit wat je doet.
DALL-E tekende Alice in een tunnel
Seneca, één van mijn favoriete Stoïcijnen, zegt het op zijn manier weer net even anders: “If a man does not know to what port he is steering, no wind is favorable to him.” Als je niet weet wat je wilt, kan je geen gebruik maken van gelukkige omstandigheden.
Overigens zegt Seneca ook: “luck is what happens when preparation meets opportunity.” Dan hebben we het over de strategie van de toevallige kans, met z’n bricoleren en momentum. Geluk is niet altijd toeval, wil die strategie maar zeggen.
Kan het wel dan, wanderings in crisis? Want dat was immers zoeken zonder doel en zonder doel gaat het niet goed, zeggen Carrol en Seneca.
Yes, het can.
Alleen moet je niet pas gaan wanderen als het crisis is. Wanderings in crisis doe je ruim voor de crisis. Het is een instelling, een vorm van kijken en zoeken. Wat kom ik allemaal tegen waar ik wat van kan leren?
Weer naar Lewis Carrol, want zijn oneliner van hierboven staat in tegenstelling tot wat veel mensen denken niet op die manier in het boek Alice in Wonderland. Daar staat wel deze conversatie die er op lijkt, maar toch heel wat anders beslaat. Als je goed leest.
“Would you tell me, please, which way I ought to go from here?”
“That depends a good deal on where you want to get to,” said the Cat.
“I don’t much care where–” said Alice.
“Then it doesn’t matter which way you go,” said the Cat.
“–so long as I get SOMEWHERE,” Alice added as an explanation.
“Oh, you’re sure to do that,” said the Cat, “if you only walk long enough.”
Wanderings in crisis
Je komt altijd ergens, ongeacht het pad, als je het maar lang genoeg doet. Dat is wat wanderings in crisis je brengt. Zoeken en lezen in wat op het eerste gezicht niet altijd iets met crisis te maken heeft, want wie weet welk verbindingspaadje je nog vindt.
Kijken naar jezelf, prohairesis, want dat leert over je ego en jezelf en hoe je bent in crisistijd. Over de tunnel waar ook jij in komt te zitten zodra je een doel stelt, want tunnels en doelen zijn nu eenmaal onlosmakelijk met elkaar verbonden.
De Argo wacht op gunstige winden om de haven binnen te varen
Natuurlijk ook kijken naar je omgeving, dat leert over wat er om je heen gebeurt. Want Seneca zei wel dat luck zich op het kruispunt van preparatie en gelegenheid bevindt, maar daar zit ook unluck. Pech. En fundamental surprise, dat ook.
Om maar eens een paar wanderings in crisis te benoemen.
Er zijn er natuurlijk nog veel meer. Maar is er ook zoiets als wanderen tijdens crisis?
Mijn antwoord daarop is ook ja. Alleen niet als vervanger van hoe je normaliter crises begeleidt, maar als aanvulling erop. (Ik zie crisis niet als iets wat je bestrijdt, maar wat je begeleidt.)
Zet in je crisisteam iemand die niet direct meegaat in de doelen en de richting van het collectief, maar die wandert over hetzelfde terrein. Die associatief denkt over kansen, mogelijkheden en invalshoeken die buiten je tunnel liggen en die je dus zelf niet ziet.
Dat verbreedt je scope enorm, terwijl je toch focus houdt.
Tijdens mijn stage voor de Master of Crisis- and Disastermanagement (MCDM) sprak ik in Lockerbie met de mensen die in het crisisteam daar hadden gezeten. Eén van de acties die zij ondernamen is me altijd bijgebleven; er werd vanaf het begin een team ingericht om te onderzoeken hoe deze crash tot hun voordeel kon worden omgebogen. Niet voor diezelfde week nog, maar wel voor in de maanden en jaren die zouden volgen.
Een mooi voorbeeld van wanderen in crisis.
Net zoals crisis een proces is dat meandert en af en toe venijnig de kop opsteekt, zo is wanderen dat ook. Wanderings in crisis doe je voor, tijdens en na zo’n venijnigheid. Als je eenmaal begonnen bent, hou je er eigenlijk niet meer mee op. Want je komt altijd ergens, als je maar lang genoeg doorgaat.
Dit is het Rizoomes jaaroverzicht 2022. Het is een overzicht van alle blogs die ik schreef in 2022. Een kleine inleiding met een link naar het volledige blog. Er is ook een jaaroverzicht 2021, dat vind je hier.
Rizoomes blogt is de plek waar ik mijn stukjes schrijf. Vooral over crisis & risico, wandelingen, boeken en muziek. Korte tekstjes plaats ik alleen hier op de startpagina, de lange hebben een linkje naar het hele blog op de site. Zo heb je van boven naar beneden een Rizoomes jaaroverzicht.
Kennisveiligheid is een betrekkelijk nieuwe loot aan de stam van integrale veiligheid. Ik had er tot voor kort niet in deze termen over nagedacht. Toch is het een zeer relevant onderwerp en onderdeel van het kwetsbaarheidsspectrum van een organisatie waar zomaar eens een crisis uit kan rollen. Daarom beginnen we met Abdul Qadir Khan.
Dit blog over situationele commandovoering stamt uit 2015. Bij het opschonen van oude teksten op de website kwam ik het weer tegen en besloot het redactioneel wat op te knappen en te herplaatsen. Met aan het eind nog een naschrift over welke elementen in alle systemen van commandovoering en crisisbesluitvorming zouden moeten zitten..
Hoe voorkom je een ramp? Dat is het onderwerp van een handzaam boekje van Cass R. Sunstein onder de titel Averting Catastrophe. Voor zover ik kon nagaan bestaat er geen Nederlandse vertaling van, maar dat vond ik geen probleem. De tekst is makkelijk te volgen. De vraag die vooral bleef hangen was wat je nou eigenlijk met dit boekje moet. Het antwoord erop verraste mijzelf ook.
De beste muziek van 2022. Voor het vijfde keer achtereen zet ik de mooiste nummers van het jaar op een rijtje. Maar deze keer wel weer wat anders dan anders. Het zijn er namelijk maar elf. Elf nummers van de beste albums met de beste video. Dus impliciet zijn het er eigenlijk meer dan honderd. Da’s dan weer heel veel voor weinig. Ook wel eens lekker.
De onnodige crisis roept een bedrijf volledig over zichzelf af. Door fraude, het overtreden van regels of verkeerde overnames. Niet zelden is er tegelijkertijd sprake van te grote ego’s en wanbeleid. Maar ook onnodige crises moeten gemanaged worden en dat gaat soms anders dan regulier crisismanagement. Alhoewel het net zoals bij reguliere crises altijd begint met situation awareness en het organiseren van voldoende opties. Dus misschien is het toch niet zo heel erg anders; just don’t be the turkey.
Shutdown is het derde en laatste blog over het boek van Adam Tooze. De essentie van dit stuk is een aanscherping van het begrip polycrisis. Daarin mengen zich zowel crises als risico’s tot één geheel, zo besefte ik opeens. Dus niet alleen wat er al mis gaat zit in een polycrisis, ook dat wat nog mis zou kunnen gaan klit zich eraan vast. We moeten derhalve streven naar antifragiliteit. Dat inzicht maakte Shutdown voor mij een leerzaam en waardevol boek.
Georganiseerde onverantwoordelijkheid is een fenomeen waarbij het directe causaal verband tussen de veroorzakers van risico’s en de gedupeerden is verbroken door een fijnmazig netwerk van instanties en regels. Niemand blijkt verantwoordelijk, de vervuiler betaalt niets. Het is de opmaat naar crisis omdat georganiseerde onverantwoordelijkheid het vertrouwen in het gezag ondermijnt.
Dit blog gaat over de persoonlijke canon: je eigen incident CV. Oorspronkelijk waren het twee stukken, die ik nu gecombineerd heb in één verhaal. Ikzelf houd mijn incident CV nog steeds bij zoals ik hier beschrijf. En nog steeds geeft het richting aan mijn leerproces en is het onderdeel van mijn Prohairesis: hoe bereid je je voor op jezelf?
Polycrisis is een betrekkelijk nieuw concept dat steeds meer in de belangstelling staat. Het wordt vaak in verband gebracht met klimaatproblematiek, maar is veel breder dan dat. Ook economische, sociale en fysieke crises kunnen er deel van uitmaken. Wat ze allemaal gemeen hebben: het gevaar van het geheel is groter dan de som van de samenstellende delen. Een eerste verkenning.
Scannen is op dit moment een hot topic in het voetbal. De beste voetballers kunnen namelijk zeer snel scannen; daardoor hebben ze de beste situational awareness van allemaal, ook als ze niet aan de bal zijn. Ze zijn goed in zien, begrijpen, voorspellen en genereren. In crisisteams en bij incidentbestrijders is het eigenlijk niet anders. Voetbal is crisis.
Dans Dans is een Belgisch muziektrio dat al sinds 2012 met uniek werk aan de weg timmert. Eén van de grootste raadsels is hoe je hun muziek zou moeten classificeren. Zelf zeggen ze daarover dat ze geen jazz maken, geen rock en zeker geen jazzrock. Maar wat is het dan wel?
Zugzwang is van origine een term uit het schaken. Het beschrijft een situatie waarin elke stap die je zet of niet zet leidt tot een verslechtering van je positie. Maar het fenomeen achter de term is herkenbaar in vele andere domeinen; eigenlijk wel bij alles waar strategische dreiging mogelijk is. Het hoort daarom thuis in de gereedschapskoffer van elke crisismanager.
Is het niet waar, is het toch een mooi verhaal. Met die uitsmijter eindigt menig sterk verhaal in de brandweerkazerne. Verhalen die in de loop van de tijd steeds sterker worden, maar niet zo sterk als die van Heinrich von Kleist. Wat de vraag oproept op welke manieren je de waarheid allemaal kunt bewerken.
In de serie ‘Afgeboekt’ heb ik het boek ‘En ze filosofeerden nog lang en gelukkig’ van Elke Wiss toegevoegd. Leuk voor op vakantie, dacht ik eerst, maar dan moet je wel kinderen bij je hebben, zo ontdekte ik later.
Of om met Albert Einstein te spreken: “Alles moet zo simpel mogelijk worden gemaakt, maar niet simpeler dan dat.” Dus.
Voor de Maand van de Geschiedenis schreef Beatrice de Graaf een essay. Crisis! heet het, met uitroepteken. Het is maar een klein boekje, 55 pagina’s. En bij een eerste oppervlakkige lezing is het nog best een aardig boekje ook. Na twee keer lezen had ik echter vooral vraagtekens in de kantlijn staan. Uiteindelijk leidde het betoog van De Graaf mij tot een scherper inzicht in wat crisis volgens mij wel is. Moest ik eerst ff flink stoempen.
Hartfalen, al dan niet in de vorm van hartaanvallen, is de tweede doodsoorzaak bij de brandweer in Nederland, zo schreef ik in het blog ‘Waar de brandweerman valt.’ Onderzoek naar hartfalen onder de Amerikaanse brandweer geeft eenzelfde beeld als in Nederland. Misschien nog wel erger.
Dit blog is al eens eerder geplaatst. In het kader van tien jaar Rizoomes kreeg het een update.
Er wordt al jaren veel gesproken en geschreven over de lerende organisatie, maar over de vergetende organisatie hoor je eigenlijk niet zo veel. Terwijl dat probleem toch ook al heel lang bestaat, zo maakte professor Piet Vroon ooit eens op geheel eigen wijze duidelijk. Een goed voorbeeld dat goed doet volgen. Dit blog is een update van een column uit de Brand & Brandweer.
Jack Broadbent bracht dit jaar zijn zesde album uit, Ride. Het is roadmusic met een hoofdletter R. Roadmusic. Dat ik dat nog mee mocht maken, bedacht ik tijdens vele luisterbeurten, wat een genot. Misschien wel het beste plaatje van 2022.
Van de Wet van Murphy had ik ooit geleerd dat alles wat mis kan gaan, ook mis zal gaan. Er sprak desondanks een bepaalde geruststelling uit; als het niet mis kan gaan, gaat het goed. Tot ik las over de Regel van W.F. Hermans: Alles wat niet mis kan gaan, zal ook mis gaan. Dat verandert de zaak nogal.
Het nieuwe boek van Pien van der Hoeven heet Spoken en gaat over nepnieuws rondom drie Amerikaanse oorlogen. Ik interpreteerde Spoken als ‘uitgesproken’ maar ze bedoelt er letterlijk spoken mee, als in spookverhalen. En dat is waar dit boek over gaat, over de waarheid en de spookverhalen die er in rond waren.
Tijdens een korte vakantie op Vlieland, in de nabijheid van de Rode Kabouter, de kortste vuurtoren van de Wadden, las ik Vuurtorenberichten. Een geweldig fijn boekje van Yazmina Berrera. Het telt zo’n 180 bladzijden en zes hoofdstukken, waarbij in elk hoofdstuk één vuurtoren centraal staat. Maar toen ik het nog eens goed gelezen had, zag ik dat het eigenlijk niet eens over vuurtorens gaat. Het gaat over heel wat anders. Over het belang van ervaringen.
Vlieland is het eerste eiland dat we aandoen op ons nieuwe project WaddenWandelen. Het plan was om twee dagen te wandelen en twee dagen te nemen om te reizen en de boel te verkennen. En zo liep het ook ongeveer. Maar toch net een beetje anders. Een fotoboek met verhalen.
WaddenWandelen is zowel een streekpad van Wandelnet als een wandelnetwerk over de eilanden. Je kunt ervoor kiezen om in een paar dagen alle eilanden af te hoppen, maar dan loop je in totaal 276 km achter elkaar. Aangezien we het liefst niet boven de 25 kilometer per dag lopen, besloten we daarom eiland voor eiland te bezoeken. Met als nevenvoordeel: zes keer pret in petto.
Dit blog is een inleiding op de zes wandelingen over de Wadden. De inleiding wordt afgesloten met een link naar het eerste blog, Wandelen op Vlieland.
Negen jaar Rizoomes. Daar had ik in september 2013 eigenlijk geen rekening mee gehouden, dat ik er zo lang mee bezig zou blijven. Ook niet dat ik zo veel lezers zou vinden, trouwens. Ik herinner me nog een gesprek met Bert Brugghemans, de huidige commandant van brandweer Antwerpen, waarin we vertelden wat we van plan waren en gokten op zo’n 1500 bezoeken per jaar.
Als je een beetje wilt begrijpen wat er op dit moment allemaal gebeurt moet je onderscheid maken tussen crisis en tot crisis gemaakt. Bij een crisis zijn het anderen die het jou lastig maken, terwijl tot crisis gemaakt in hoge mate aan jezelf te wijten is. Het is soms een gradueel verschil, tussen crisis en tot crisis gemaakt en daarom heb ik een lijstje gemaakt met hoe je dat doet, crisis maken.
Catastrophe and systematic change is een boek op het grensvlak van veel disciplines die allemaal met veiligheid te maken hebben. Aan de hand van de gebeurtenissen in de Grenfell Towers onderzoekt Gill Kernick waarom we niet leren van dat soort ongevallen en wat er nodig is om de boel na een catastrophe in beweging te krijgen. Dat is nogal wat, zo blijkt.
Rampspoed op het doek is het rampenmuseum van Rizoomes. Letterlijk een Museum of Accidents, een wandering in crises. Bedoeld ter inspiratie, om ook eens op een andere manier naar het vak van crisismanager en incidentbestrijder te kijken dan uit een boek of een oefening. En ook om een beetje gevoel voor betekenisgeving te krijgen. Wat betekent rampspoed voor een samenleving? Hoe kan je dat op andere manieren uitdrukken dan in een evaluatierapport?
“It’s tough to make predictions, especially about the future,” zei Yogi Berra ooit. Precies daarom fronste ik een paar jaar geleden mijn wenkbrauwen op een uitspraak van Ingo Piepers dat we rond 2020 een nieuwe wereldoorlog konden verwachten. Toen begin dit jaar de oorlog in Oekraïne daadwerkelijk uitbraak plopte de voorspelling van Piepers weer op in het geheugen. Daarom las ik toch zijn boek met de titel ‘De onvermijdelijkheid van een nieuwe wereldoorlog.’ Had ik er naast gezeten met mijn scepsis?
Shootings zijn tot nu toe een typisch Amerikaans fenomeen. De impact op de samenleving daar is enorm. Alleen al in 2021 waren er 691 geregistreerde ‘acts of gunviolence’. Dat laat ook vele artiesten niet onberoerd en die maken regelmatig liedjes over shootings. Met zo nu en dan interessante invalshoeken.
Het schemeren van de wereld gaat over Hiroo Onoda, de Japanse soldaat die bijna dertig jaar lang een guerrilla voerde op Lubang omdat hij weigerde te geloven dat de Tweede Wereldoorlog was afgelopen. Werner Herzog schreef er geheel in stijl met zijn cinematografische achtergrond een filmisch verhaal over, dat eigenlijk gaat over het begrip waarheid. Dat maakt het een intrigerend boek.
Is crisis een fout of is het een strijd? Dat was de vraag die bij mij bleef hangen na het lezen van een blog over Foutdenkers versus Conflictdenkers. Op zoek naar een antifragiele derde weg van het crisismanagement.
Wie het OK plateau bereikt zal zichzelf niet meer verbeteren. De ontwikkeling is gestopt. Dat is het moment dat de organisatie ook langzaam tot stilstand komt. Aan de bak dus, als je tenminste wilt voorkomen dat de boel helemaal afglijdt.
Stoïcijns stoeien met je ego, dat is iets wat elke crisismanager geregeld moet herhalen. Zodat ie weet wat het is, wanneer het zich roert en wat ie eraan moet doen. Want ego kan lelijk in de weg zitten tijdens crisis. Het allermooiste is echter als je je ego verliest, zo laat het verhaal en de muziek van de Köln Concert zien. Want dan ontstaat er ruimte voor kunst.
Disaster by choice is het laatste boek van Ilan Kelman, een professor uit London die onder andere onderzoek doet naar disasters en gezondheid. Hij is een belangrijke vertegenwoordiger uit een stroming van ramponderzoekers die onder het motto ‘No Natural Disasters’ steeds meer voet aan de grond krijgt. Als je zijn boek gelezen hebt besef je dat zulks ook echt noodzakelijk is, zeker met de klimaatproblemen die nog voor ons liggen. Er zijn namelijk veel keuzes te maken.
Crisis en Catastrofe is een aantrekkelijk boek onder redactie van Lotte Jensen. Het is de neerslag van een congres dat op 20 december 2019 werd gehouden over de Nederlandse omgang met rampen in de 19e eeuw. Ik las het en dacht: dit moet elke Nederlandse crisismanager eigenlijk lezen. Want hierin staat wat rampen betekenen voor een samenleving en dat is waar we het allemaal voor doen, nietwaar? Voor de samenleving.
Antifragiel is het derde deel in de Incertoreeks van Nicholas Taleb. En het dikste. Het is weer zo’n typisch Taleb boek, met veel voorbeelden uit zijn eigen praktijk, scheldpartijen, dweperijtjes en onverwachte invalshoeken. Van Taleb weet ik inmiddels dit: haal eruit wat je kan gebruiken en laat de rest voor wat het is. Dus schreef ik een antifragiel blog, dat tegelijkertijd dient als boekrecensie.
Tijdelijk Verblijf van Vrouwkje Tuinman is een meeslepend verhaal over een moeder met haar drie zonen in het Eindhoven van 1956. Aan het eind blijf je achter met heel veel vraagtekens. Wat is daar in hemelsnaam gebeurd?
De Lezende Mens is een geweldig boek voor, inderdaad, de lezende mens. Maar dan wel voor Ons Soort Lezers. Want al die anderen laten het waarschijnlijk links liggen. Alleen al omdat het zo’n dikkert is en als ondertitel voert: De betekenis van het boek voor ons bestaan. Dat geeft natuurlijk helemaal niets, het is ook wel eens lekker om gezellig onder elkaar te lezen, met gelijkgestemden.
Mostly Blues van het Bloemterras is een blog over de gezamenlijke playlist die ik sinds een paar maanden met een vriend uitwissel. Dat is nog leuker dan ik vooraf had bedacht, kan ik je zeggen, en ik maak je daarom graag deelgenoot van een paar ontdekkingen. Tien, om precies te zijn. Die zijn nogal, nou ja, mostly blues.
Dit weekend was er post uit Singapore. Een essaybundeltje dat hoort bij de tentoonstelling van The Library of Unread Books en tweetalig is gedrukt. Engels en ik denk Maleis. Maar zeker weten doe ik dat niet.
Het leverde een nieuw dillema op: is een bibliotheek met boeken uit een onleesbare taal ook een antibibliotheek?
Grensverkenningen van Kester Freriks en Martijn Storms is een lekker boekje voor op vakantie. Neem dan ook wel wat anders te lezen mee, iets met een plot of zo, want na elke twee hoofdstukken is de spanning er wel weer even van af. Ik vond het dan ook vooral een naslagwerkje, dat mooi past bij alle andere kaartenboeken in de kast.
Geelwassen is de concrete handeling om rode risico’s te verzachten, geel te wassen dus. Daardoor drijft een systeem langzaam richting onveiligheid en wordt het fragiel, zonder dat het wordt opgemerkt. En creëer je je eigen fundamental surprise.
11 juni 2022
Driedubbele Weekendupdate
Ik had de afgelopen weken weer allerlei dingetjes verzameld voor reeds geschreven artikelen en besloot daarom tot een weekendje updaten. Dus geen nieuwe blogs op Rizoomes, maar wel nieuws in blogs. In totaal drie updates.
Bij ‘Weten waar te slaan, over het verlies van ervaring in organisaties‘ schreef ik een stuk over tweedegraads onhandigheid. Dat is familie van Dunning Kruger, Zwarte Eend en Fundamental Surprise. Pittig met een bittere afdronk, schrijf ik daar, maar ook met een oplossingsrichting.
De Antibibliotheek kreeg zelfs een dubbele update. Ik had namelijk ontdekt dat er een Library of Unread Books bestaat. En ik vroeg me af of uiteindelijk niet elke bibliotheek een antibibliotheek wordt, omdat je toch alles vergeet.
Tot slot schreef ik een stuk over de andere scenariovraag, bij het blog over ‘Gidswoorden voor crisisscenario’s.’ Mensen voor wie incidentbestrijding een bijvak is, slaan vaak dicht als ze een real-, best- en worstcase scenario moeten maken. Met twee simpele vragen omzeil je die valkuil. Waarop ik me wel afvroeg of regulier scenariodenken niet automatisch tot tunnelvisie leidt.
Het lezen van ‘het licht aan het einde van de loop’ duurt ongeveer net zo lang als het nieuwe album van Wilco, Cruel Country. Die muziek past uitstekend bij dit boek van Martin Michael Driessen. Het gaat over een kogel die vertelt wat ie meemaakt, een tamelijk uniek gezichtspunt in de literatuur. Waarom niet veel meer mensen dat geprobeerd hebben is na lezing wel duidelijk. Hardleers als we zijn vroegen we het boek zelf ook naar zijn ervaringen.
Blue Ocean crisiscommunicatie gaat uit van crisis als proces, dus niet als eenmalig incident. Het betekent dat je proactief het antiverhaal vertelt: dat wat de mensen nog niet over je organisatie wisten. Zoek dus de blauwe oceaan op, waar de ruimte is en kom slechts in de rode oceaan als er over incidenten gecommuniceerd moet worden.
Wat moet je als crisismanager met De Black Swan? Met die vraag ging ik het beroemde boek van Nicholas Taleb voor de tweede keer te lijf. Een eerdere poging had ik namelijk jaren geleden al eens gestaakt wegens algehele taleberitus, een alsmaar groeiende moeheid bij elk nieuw hoofdstuk dat ik van hem opsloeg. Met een crisisbril op was het echter goed leesbaar en het leverde ook nog eens een mooi rijtje aandachtspunten op voor de crisismanager. Maar verder is het concept van de Black Swan vrijwel nutteloos en het boek een worstelpartij.
Misschien bestaat het antiboek niet eens, dacht ik toen ik dit stukje had geschreven. Maar eigenlijk gaat dit blog ook over wat anders. Over denken. Want dat is het belangrijkste gereedschap van de crisismanager, denken. En daar dan de scheppende variant van, met creativiteit en doelgerichtheid.
De elfde vraag is een kleine update van het blog ‘alle crises ben je zelf.‘ Daarin formuleerde ik tien check vragen die ik nu heb uitgebreid met het advies van Denzel Washington aan Will Smith nadat hij Chris Rock had geslagen.
Taleb’s toeval is een bespreking van het eerste deel uit zijn Incerto reeks, ‘Misleid door toeval’. Ik las het 15 jaar geleden ook al eens en was benieuwd wat er was blijven hangen. Het antwoord daarop is paradoxaal: zowel heel veel als heel weinig. Veel, omdat het meeste wat ik las inmiddels wel gemeengoed is in het vakgebied. Weinig, omdat ik bij sommige stukken dacht het echt voor de eerste keer te lezen, zo onbekend kwam het mij voor. Zoals de waarschuwing van Solon. Een uitstekende metafoor voor Taleb’s toeval.
11 mei 2022
Dode schrijvers
Op de dag dat Jeroen Brouwers overleed kwam er bij mij een boekje van hem binnen. Hij zal het ooit aan Gerrit Krol hebben gestuurd. Nu staat het in mijn kast, alwaar het aantal dode schrijvers inmiddels gestaag toeneemt. Maar dat komt misschien ook omdat ik vooral achteruit lees.
Brieven aan Camondo is een prachtig boek van Edmund de Waal over de Joodse bankiersfamilie Camondo, die zich rond 1870 in Parijs vestigde. Moïse Camondo liet er zijn stadspaleis bouwen, dat na zijn overlijden in 1935 in vrijwel originele staat behouden is gebleven. Het is nu een museum. Edmund dwaalde wekenlang door dat huis en componeerde brieven aan Camondo, over wat hij er zag en dacht. Bij wijze van boekrecensie schreef ik een brief aan Edmund.
23 april 2022
Doorstart van de Crisiskrant
Na zes artikelen heb ik besloten om te stoppen met de Crisiskrant als doorlopend blog. Het is namelijk lastig om op Rizoomes te verwijzen naar stukken uit die krant. De afzonderlijke artikelen heb ik daarom los op de website gezet. Op de startpagina over crisis kun je die allemaal terugvinden. Ik ga natuurlijk wel door met blogs die gebaseerd zijn op nieuws en achtergronden over crises. De Crisiskrant start dus gewoon door.
De laatste zeven quotes van april zijn ook de laatste zeven quotes van dat project. Na vier maanden is mijn conclusie dat het weliswaar een leuk project was, maar dat de inspanning niet opweegt tegen de opbrengst. In die zin is het bij een probeersel gebleven. Maar kom af en toe eens kijken bij Freubels op Rizoomes: daar post ik zo nu en dan interessante quotes, een ultrakort verhaal of een beginzin. En misschien nog wel andere dingen ook die ik nu nog niet weet. Voor de liefhebber van de snelle slimme mindsnack.
De Crisiskrant las diverse artikelen over het verraad van Anne Frank en een salmonella vergiftiging door kinderchocolade. Hoewel de cases enorm van elkaar verschillen was er ook een duidelijke overeenkomst: het vulnerable system syndrome van James Reason.
Eind maart 2022 publiceerde de Raad van Commandanten en Directeuren Veiligheidsregio’s (RCDV) een discussiestuk over toekomstbestendige brandweerzorg. Dat initiatief valt zeer te prijzen; aan de voorkant van een proces wordt een richting aangegeven die kennelijk niet vast ligt en nog voor verandering vatbaar is. Maar dan moet er wel reactie komen, natuurlijk. Om te voorkomen dat er een discussie is gestart waar niemand aan mee doet schreef ik dit stuk, voetnoten bij toekomstbestendige brandweerzorg.
Nieuw artikel in de Crisiskrant over het begrip zelfredzaamheid. Dat is in Nederland verworden tot een u-zoekt-het-zelf-maar-uit-als-het-misgaat-beleid. Participatie is een zelfde lot beschoren. Dat haalt de veerkracht uit de Nederlandse samenleving. Tijdens Covid werd zulks al pijnlijk zichtbaar en nu weer opnieuw met de oorlog in Oekraïne. Dat het ook anders kan laten ze in Scandinavië zien.
Dagboek van een detonatie is een boekrecensie van ‘Beirut 2020’ en onderdeel van het Museum of Accidents. Collapse of a civilization is de ondertitel en dat is precies waar het over gaat: de langzame detonatie van een samenleving. Van binnen volledig uitgehold door corruptie en incompetentie, gesmoord door de corona epidemie, en aansluitend van buiten afgemaakt door de op twee na grootste niet-nucleaire explosie aller tijden. Als je wilt weten wat crisis is, moet je dit boek van Charif Majdalani lezen.
De spiegel is een geliefd instrument om de verantwoordelijkheid voor veiligheid mee te illustreren. Maar hang hem dan wel op de goede plek: bij de mensen die echt verantwoordelijk zijn.
‘Kan de overheid crises aan’ is een herziene en uitgebreide versie van het boek ‘Groter denken, kleiner doen’ dat Herman Tjeenk Willink in 2018 publiceerde. De coronacrisis legt een vergrootglas op de scheefgegroeide maatschappelijke verhoudingen, zo stelt hij, en dat maakt de al langer bestaande knelpunten nog pregnanter. Reden genoeg om je af te vragen of de overheid inderdaad in staat is crises te managen
De reactie van het Westen op de inval van Rusland in Oekraïne vertoont alle tekenen van een fundamental surprise; het wereldbeeld komt niet meer overeen met de werkelijkheid. Je denkt het onder controle te hebben, dat het wel mee zal vallen, maar dat blijkt niet meer dan een aanname. Onder de oppervlakte zit iets structureel mis, er zit een relevance gap. Daardoor herhalen ongewenste gebeurtenissen zich: zolang je niet fundamenteel leert van wat er gebeurt, zullen dingen fout blijven gaan. Als het Westen wil dat alles blijft zoals het is, moet er dus veel veranderen.
Een antibibliotheek is een verzameling van ongelezen boeken, hoe groter hoe beter. De betekenis ervan moet je niet onderschatten, volgens Nicholas Taleb, want het wijst je op dat wat je niet weet. En dat is belangrijker dan de kennis die je wel hebt, als je tenminste het fenomeen van de black swan wil begrijpen.
Omarm de chaos is het laatste boek van Jan Rotmans. Het gaat over de transitie die nodig is om allerlei problemen op te lossen op het gebied van milieu, klimaat, landbouw en energie. Volgens Rotmans staan we op een kantelpunt en kunnen we met zijn methodiek de wereld de goede kant op duwen. Of we met dezelfde methodiek de boel ook de verkeerde kant op kunnen kantelen wordt niet of nauwelijks besproken. En daar zit nu net mijn reserve. Een boekrecensie
Situation Awareness is weten wat er in je omgeving gebeurt. Het is een belangrijke graadmeter voor het succes van je crisismanagement. Hoe hoger je situatie bewustzijn, hoe groter de kans dat je het incident goed gaat afsluiten. Het is echter geen makkelijk concept. Je moet er veel tijd en moeite in stoppen om het van de grond te krijgen in je organisatie. Maar dan heb je ook wat. Nieuw blog in het Glossarium op Rizoomes.
In het Glossarium vind je blogs over begrippen, theorieën en concepten die ik in mijn dagelijkse praktijk nuttig vind. En die ik op mijn manier uitleg, zoals ik er mee omga; als ik een team aan het trainen ben, bij een incident sta of zelf in het OT zit. Dat zal lang niet altijd wetenschappelijk verantwoord zijn. Maar het werkt wel. In ieder geval bij mij. Je moet zelf bekijken of het voor jou ook werkt.
Emoties en media sturen de samenleving, dat was het beeld dat bij mij bleef hangen bij de Crisiskrant van januari. Wat betekent dat voor bedrijven? Hoe ga je om met een aangifte door een actiegroep? Wat communiceer je daar over? En hoe ga je om met een boycot die over je af wordt geroepen? Zijn dit de crises van de toekomst?
Kunst kan je een betere crisismanager maken, zo leerde ik tijdens de ontdekkingstocht die dit blog heeft opgeleverd. Hoe je via een plaatje op Twitter bij een podcast komt en daarna bij een boek over de rechter hersenhelft. En tenslotte eindigt bij het sluiten van musea tijdens lockdowns en wat dat zegt over de kwaliteit van des kabinets crisismanagement.
In januari steekt er opeens een stormpje op rondom Spotify. Waait het over of is er meer aan de hand? Is er sprake van een fundamental surprise? Dreigt er een institutionele crisis? Tweede artikeltje in het doorlopend blog Crisis uit de Krant.
De Tijgerkat is de enige roman van Giuseppi Tomasi di Lampedusa, maar wel eentje die een (crisis)manager zich ter harte moet nemen. Vooral voor die crises die langzaamaan een omwenteling veroorzaken en systemen opschudden. Maar toch ook voor de snelle varianten. Dan heet de stelling van de Tijgerkat opeens het Rode Koningin effect.
Op 14 januari 2022 verscheen er een behartenswaardig stuk van Martin Evers op LinkedIn onder de titel ‘Code zwart in de brandweerzorg.’ Hij signaleert dat in toenemende mate achterdeurtjes worden geopend om onder de wettelijke normen van brandweerzorg uit te komen. Dat ondermijnt de paraatheid, zo schrijft hij.
Crisis uit de krant is het tweede project van 2022 op Rizoomes. Een doorlopend blog met stukjes over wat ik in een dagblad las. De eerste gaat over Afghanistan, de crisis die slecht uitkwam.
1 januari 2022
Als je doet wat je altijd deed
Eind van het jaar ruim ik altijd de website op. De oude voorpagina verhuist naar het archief, op de laatste paar verhaaltjes uit december na. Sommige kleine blogs krijgen een update en een eigen linkje in het archief. Dan is er weer ruimte voor nieuwe blogs. En ik denk na over de plannen voor het komend jaar, 2022. Wel of geen twitterproject op Rizoomes? Tenminste, dat is wat ik altijd deed.
Als je doet wat je altijd deed, krijg je wat je altijd kreeg. Ik geloof dat het Albert Einstein was die dit zei. In ieder geval is dat wel het gevoel dat is blijven hangen bij 2021. Alleen misschien niet op de manier die iedereen voor ogen stond.
Stoempende overheid
Bij de aanpak van corona kun je er haast niet onderuit, aan Einsteins quote. Als je zoals de regering steeds achter de feiten aan blijft lopen ontkom je niet aan een steeds terugkerende lockdown, zo blijkt. Da’s wel zo ongeveer de kern van wat er in 2021 op dat terrein gebeurd is, nadat er in 2020 al een heel jaar was geoefend op het vinden van de juiste aanpak. Dat wordt goed blijven zoeken dus, daar op VWS, maar dan hopelijk wel naar en met andere manieren. Anders krijgen wat we opnieuw wat we al kregen: lockdowns.
En nu we het toch over een stoempende overheid hebben: ook met de elektriciteitsmarkt doet de regering wat ze altijd deed. En dat is achter de vraag aan investeren. Met als resultaat dat de boel vastloopt en vol zit, net als met aardgas. Ik schreef er een uitgebreid blog over, de beheersbaarheid van disrupties. In de kern zitten er dezelfde fouten in als bij de coronabestrijding: te laat acteren en daardoor overal achteraan lopen. En vervolgens roepen dat je het met de kennis van nu anders zou doen.
Het enige verschil is de tijdshorizon: corona heeft een scope van maanden tot jaren, maar nutsvoorzieningen al gauw tientallen jaren tot een halve eeuw. Dan is het toch knap dat de overheid zich steeds weer opnieuw laat verrassen. Dat kan je een keer gebeuren, misschien nog een keer. Er bestaat immers zoiets als pech. Maar structureel verrast worden door de omstandigheden en daar niet van leren, dat duidt toch echt wel op iets anders: op een fundamental surprise.
De agenda van 2021 is dicht, helemaal vol met briefjes en papiertjes, als een dagboek van het afgelopen jaar.
Ik ben daarom benieuwd wat 2022 gaat brengen. Zal het nieuwe kabinet zich bewust zijn van die zogenaamde relevance gap of krijgen we weer wat we altijd kregen en dan zoals gewoonlijk net te laat? We gaan het zien.
Rizoomes blogt
Rizoomes deed in 2021 ook wat ie altijd deed. Stukkies schrijven. Dit jaar waren het er 59, waarvan de meeste na de zomervakantie zijn gepubliceerd. Da’s ook wel logisch gezien het feit dat ik sinds juni 4 x 9 uur werk in plaats van de 5 x 8 de twintig jaar ervoor. Dat geeft toch een hoop geconcentreerde tijd extra.
Naar verwachting verschijnen er in 2022 dus ook weer allerlei verhalen over crisis, muziek, wandelingen en de menselijke eigenaardigheden. De volgers krijgen dus wat ze altijd kregen. Kom dus vooral regelmatig kijken op deze startpagina of er weer wat nieuws is.
In 2021 deden jullie dat trouwens ruim, op de website kijken. Er zijn zo’n 45.000 bezoeken geweest, variërend van bloglezers tot plaatjeskijkers. Dat brengt het totaal sinds de oprichting in 2013 op ruim 320.000 bezoeken. Van zulke aantallen had ik vooraf nooit durven dromen, dus dank allen. Ik ben daar blij mee.
Naast de startpagina en de pagina over rizomen (da’s een vaste aantrekkingskracht) waren er dit jaar drie blogs die de meeste aandacht van lezers trokken. En toevallig of niet, alle drie over boeken.
Het twitterproject van 2021 ging over de ultrakorte verhalen (UKV). Elke dag een verhaaltje van 280 tekens met een foto. Dagboek van oude en nieuwe herinneringen, schreef ik enthousiast aan het begin. Dat enthousiasme is gebleven, maar het werd wel steeds lastiger om elke dag weer iets moois te verzinnen. In die zin was het een grotere challenge dan De Beginzin, het project uit 2020.
Dit is een zelfportret van Miyamoto Musashi, de beroemdste Ronin die er er heeft bestaan. De Ronin zijn samurai zonder baas. Ze hebben geen vaste plek en wanderen door het leven. De eerste quote uit het nieuwe jaarproject komt uit de film Ronin.
Ik ga er daarom ook niet mee door. Na 365 UKV is het wel even mooi geweest en tijd voor iets anders. Als er zich een ultrakort verhaaltje aandient zal ik het zeker opschrijven, maar niet meer dagelijks. Daarvoor in de plaats komt nu Rizoomes quote. Elke dag een citaat of aforisme van iemand anders waar ik het gloeiend mee eens ben, of die tot een kleine overpeinzing leidt. Allemaal weer terug te vinden op een eigen pagina onder Projecten & Probeersels.
Meer grote plannen heb ik eigenlijk niet met de website. Misschien wordt het wat meer beschouwender, de komende tijd. Zo’n serie over disruptiemanagement als in 2021 zal er denk ik niet komen. Dat soort inzichten heb ik gemiddeld eens in de zeven jaar, het kan niet altijd feest zijn.
Nou ja, één groot plan heb ik nog wel: minimaal de tien jaar halen met Rizoomes. Da’s in september 2023. Tot die tijd wandert Rizoomes gewoon door, doet wat ie altijd deed en krijg je wat je altijd kreeg. De beste wensen voor het nieuwe jaar!
Deze quote van Julio Cortazar leek mij toepasselijk om een serie uitspraken, aforismen en citaten van wijze en onwijze mensen mee te beginnen op Rizoomes. Elke quote van een ander zegt namelijk ook iets over jezelf. Of je het er nu mee eens bent of niet, altijd gebruik je het om je eigen mening te benadrukken. En leen je bovendien het gezag van de ander om jouw standpunt kracht bij te zetten. Dat zal ze leren. Zegt Julio.
Een scenariokaart is een hulpmiddel bij de BOB: beeldvorming, oordeelsvorming, besluitvorming. Het wordt steeds vaker toegepast in organisaties als richtlijn bij ongewenste gebeurtenissen. Een vangnet om op terug te vallen als je het niet weet en om van af te wijken als je het wel weet. Waar dan niet iedereen bij stil staat: de manier waarop je de scenariokaart schrijft kan nogal bepalend zijn voor het succes bij gebruik.
Ceci n’est pas un feu gaat over het verhaal achter de brand. Over het symbool van een ramp. Over de verstopte betekenis van een incident. Dus over het verraad van de beelden, Magritte zei het al.
Prohairesis is een vorm van preparatie. Stoïcijnse preparatie is het. Op hoe je reageert in moeilijke situaties, lastige omstandigheden en irritante mensen. Bereid je voor op jezelf, zodat je niet je eigen verrassing wordt.
De barmhartige onderzoeker velt nooit een oordeel. Hij helpt mensen en organisaties na een intense ongewenste gebeurtenis met hun leerproces, teneinde er sterker uit te komen. Eigenlijk pookt ie het antifragility vuurtje op. Niet dat daar een standaard methode voor is. Wat je nodig hebt is een intern kompas. Eentje die richting geeft dankzij ervaring en overtuiging.
Gidswoorden voor crisisscenario’s zijn een hulpmiddel om tunnelvisie te verminderen. Het gaat daarbij niet om het managen van de vechten / vluchten respons, maar om het herkennen van situaties waarin je aandacht wordt getrokken door een afwijkend patroon en je daar zo op focust dat je het zicht op het totaal verliest. Zonder dat je het doorhebt, overigens. Wij mensen houden onszelf namelijk nogal makkelijk voor de gek.
Het snelle vertrouwen in tijdelijke teams maakt het mogelijk dat de deelnemers goed samenwerken zonder dat ze elkaar kennen. Maar dat is geen uitgemaakte zaak. Als voorzitter of leider van zo’n team kun je de kwaliteit van die samenwerking verbeteren als je met een paar dingen rekening houdt. Onder andere met de onzichtbare B van begroeting uit de BOB.
December, tijd van verlanglijstjes en jaarlijstjes. De eerste gaan over wat hopelijk nog komt, de laatste over wat zeker is gekomen. En daar dan weer de beste van: de Top 21 van 2021. Tussen 1 en 21 december verschijnen één voor één de muziektoppers van dit jaar. Hier op de website.
Negen jaar Rizoomes. Daar had ik in september 2013 eigenlijk geen rekening mee gehouden, dat ik er zo lang mee bezig zou blijven. Ook niet dat ik zo veel lezers zou vinden, trouwens. Ik herinner me nog een gesprek met Bert Brugghemans, de huidige commandant van brandweer Antwerpen, waarin we vertelden wat we van plan waren en gokten op zo’n 1500 bezoeken per jaar.
En ja, toen was het nog ‘we’ aan de website. In het begin schreef Wendy Kiel, mijn vrouw, nog mee, totdat ze haar eigen weg vond in het tekenen en de kunst. Toen is het schrijven gestopt, maar af en toe tekent ze nog wel iets bij een verhaal (als ze het stukje goed genoeg vindt 😊). Zoals bij één van mijn laatste blogs over ‘Tot crisis gemaakt.’ Ook wat dat betreft zijn we een fijne combi.
Enfin, 1500 bezoekers per jaar vond Bert een grove onderschatting van onze mogelijkheden. “Ik zou voor 1500 per maand gaan”, zei hij, “dat moet zeker lukken.” En hij kreeg gelijk. Vanaf het begin tot nu is de website om en nabij 152.000 keer bezocht. Alles bij elkaar opgeteld lazen jullie ruim 238.000 stukken. Vrijwel wekelijks zet ik er een nieuw verhaaltje op en dat zijn er nu zo’n 400.
400 wanderings in crisis. Wie had dat gedacht?
Wordcloud Rizoomes september 2022
En nu ik al zo ver ben gaan we natuurlijk voor de tien. Wat kan je na negen jaar Rizoomes komende tijd verwachten?
Crisis
Negen jaar Rizoomes is ook negen jaar crisis uit de praktijk. Zoals ik onlangs schreef in het blog ‘Tot crisis gemaakt’ dacht ik rond 2018 dat het vakgebied wel zo’n beetje af was. Daar zat ik dus naast. Met andere definities was het weer gloedjenieuw. Het leidde tot een serie blogs over crisis en disruptie, met de ‘Kleine taxonomie van de ongewenste gebeurtenis’ als aftrap. Die serie is voor nu wel even af.
Wat mij op dit moment interesseert rondom crisis zijn de cancel en boycot discussies, zoals ik onder andere beschreef in het blog over ‘Foutdenkers en Conflictdenkers’ en ‘De crises van de toekomst’. Ik zie dat als processen die vergelijkbaar zijn met wat Turner ooit incubatieperiode noemde en die ik zelf als onderstroom heb betiteld. Ook het paradigmabegrip van Kuhn komt er in de buurt.
Komend jaar wil ik dat fenomeen verder onderzoeken. Je gaat dat onder andere terugzien in de boekrecensies die nog gaan komen. Die zullen ook van schrijvers zijn die niet allemaal uit de usual suspectspool van het crisisdenken komen. Maar daar zijn het dan ook wanderings in crisis voor, om zo nu en dan van het gebaande pad af te wijken.
Dat deed ik ook met ‘Rampspoed op het doek’ en ‘Songs about Shootings’, van het gebaande pad af. Rampen en crises vanaf een andere manier bekijken dan louter uit kennis. Daar zal je komend jaar ook nog wel wat nieuwe blogs over zien verschijnen.
Glossarium
Na negen jaar Rizoomes is er nu ook een Glossarium ingericht. Een verklarende woordenlijst met begrippen uit het crisismanagement die ik zelf bruikbaar en/of interessant vind. Bij de meeste zit een link naar een blog waar er meer over uitgelegd wordt dan het glos zelf. Het zijn er inmiddels al 57 en dat aantal gaat komend jaar ook nog toenemen. Ik zie het maar als een soort van crisis-wiki’s.
Wordcloud september 2013
Ook het hoofdstuk Prohairesis is nog betrekkelijk nieuw. Daar zal ik dit jaar ook nog wel wat in gaan schrijven. Zo staan er bijvoorbeeld blogs over overspronggedrag en cognitieve dissonantie reductie op het lijstje. Wat betekenen dergelijke psychologische fenomenen voor het crisismanagement?
Met de meeste andere ingrediënten ga ik komend jaar gewoon door. Op onregelmatige basis zul je dus nieuwe Freubels tegenkomen; ultrakorte verhaaltjes, beginzinnen en Zen TV, filmpjes over niets. Gewoon omdat het kan.
Ook de boekrecensies gaan door en zo af en toe een muziekblog. Het was een goed jaar op muzikaal gebied dus verwacht begin december weer een jaarlijstje. Deze keer zelfs met een paar albums. Met onder andere, tipje van de sluier, The Sea Drift van The Delines. Geweldig album, maar is ie goed genoeg voor de eerste plek?
Het laatste plan voor komend jaar is opruimen. Negen jaar Rizoomes heeft natuurlijk ook enkele achterhaalde stukken opgeleverd. Die gaan er af. En sommige oude blogs zijn qua inhoud nog wel aardig, maar zien er qua opmaak niet meer uit. Die ga ik dus opknappen, updaten en herplaatsen.
Dit is het eerste Rizoomes jaaroverzicht, van 2021. Alle blogs die in dat jaar geschreven zijn staan hier onder elkaar. Op een enkeling na zijn het verwijzingen naar het volledige blog.
Rizoomes blogt is de plek waar ik mijn stukjes schrijf. Vooral over crisis & risico, wandelingen, boeken en muziek. Korte tekstjes plaats ik alleen hier op de startpagina, de lange hebben een linkje naar het hele blog op de site. Zo heb je van boven naar beneden een Rizoomes jaaroverzicht.
En de dagelijkse ultrakorte verhalen staan in dezerij:
Een scenariokaart is een hulpmiddel bij de BOB: beeldvorming, oordeelsvorming, besluitvorming. Het wordt steeds vaker toegepast in organisaties als richtlijn bij ongewenste gebeurtenissen. Een vangnet om op terug te vallen als je het niet weet en om van af te wijken als je het wel weet. Waar dan niet iedereen bij stil staat: de manier waarop je de scenariokaart schrijft kan nogal bepalend zijn voor het succes bij gebruik.
Ceci n’est pas un feu gaat over het verhaal achter de brand. Over het symbool van een ramp. Over de verstopte betekenis van een incident. Dus over het verraad van de beelden, Magritte zei het al.
Prohairesis is een vorm van preparatie. Stoïcijnse preparatie is het. Op hoe je reageert in moeilijke situaties, lastige omstandigheden en irritante mensen. Bereid je voor op jezelf, zodat je niet je eigen verrassing wordt.
De barmhartige onderzoeker velt nooit een oordeel. Hij helpt mensen en organisaties na een intense ongewenste gebeurtenis met hun leerproces, teneinde er sterker uit te komen. Eigenlijk pookt ie het antifragility vuurtje op. Niet dat daar een standaard methode voor is. Wat je nodig hebt is een intern kompas. Eentje die richting geeft dankzij ervaring en overtuiging.
Gidswoorden voor crisisscenario’s zijn een hulpmiddel om tunnelvisie te verminderen. Het gaat daarbij niet om het managen van de vechten / vluchten respons, maar om het herkennen van situaties waarin je aandacht wordt getrokken door een afwijkend patroon en je daar zo op focust dat je het zicht op het totaal verliest. Zonder dat je het doorhebt, overigens. Wij mensen houden onszelf namelijk nogal makkelijk voor de gek.
Het snelle vertrouwen in tijdelijke teams maakt het mogelijk dat de deelnemers goed samenwerken zonder dat ze elkaar kennen. Maar dat is geen uitgemaakte zaak. Als voorzitter of leider van zo’n team kun je de kwaliteit van die samenwerking verbeteren als je met een paar dingen rekening houdt. Onder andere met de onzichtbare B van begroeting uit de BOB.
December, tijd van verlanglijstjes en jaarlijstjes. De eerste gaan over wat hopelijk nog komt, de laatste over wat zeker is gekomen. En daar dan weer de beste van: de Top 21 van 2021. Tussen 1 en 21 december verschijnen één voor één de muziektoppers van dit jaar. Hier op de website, maar eerst op Twitter als UKV.
Insider risk gaat over het verliezen van informatie die vervolgens op een nogal ongelegen moment en manier publiekelijk bekend wordt, waardoor je negatief in het nieuws komt: door slordigheid crisis. Totaal onnodig, maar het kan wel de geschiedenis veranderen, zo bewijzen een aantal voorbeelden. Een beetje security awareness kan dus geen kwaad. Maar die komt niet vanzelf.
The Tragically Hip is Canada’s nationale rocktrots. Hun status daar is vergelijkbaar met die van The Golden Earring hier in Nederland. Grappig genoeg zijn ze ooit ook begonnen als Earring coverband. Daarmee houdt de overeenkomst overigens niet op. Het zijn allebei bands met een unieke zanger en een energiek geluid die vroegtijdig moesten stoppen door ziekte in de gelederen. Het grote verschil is dat The Hip nogal aan mij voorbij was gegaan. Tot nu dan.
De overeenkomsten tussen een oude oorlog en een nieuwe pandemie waren groter dan ik eerlijk gezegd had verwacht, zo leerde ik onlangs. En dat was niet na het lezen van wetenschappelijke studies of onderzoeken, maar door de memoires van een schrijver. Waarop ik mij afvroeg of crisismanagers hun schaarse tijd niet beter zouden besteden aan kunst en literatuur dan aan wetenschap. Of op zijn minst óók aan literatuur en kunst.
25 oktober 2021
Politisering van het gas
De ‘politisering van het gas’ is een update op het blog over de beheersbaarheid van disrupties. Dat werd al schrijvend een kort blog op zichzelf, waarop ik besloot het ook hier op de voorpagina te zetten. Het totale blog vind je hier.
Vlak na de publicatie van dit blog stuurde Ruud Plomp een paar tweetjes over het gasbeleid van Nederland uit zijn archief, waar ik hier dankbaar gebruik van maak om de structurele onbeheersing mee te illustreren. Het lijkt een gek woord, onbeheersing, maar ik kan er toch echt niet veel anders van maken.
De eerste stamt uit 2009, zo’n twaalf jaar geleden dus. Maar zo’n berichtje had net zo goed nu in de krant kunnen staan. Kijk maar:
Het tweede bericht is van drie jaar later. Wanneer mensen soms roepen dat de geschiedenis zich herhaalt, dan klopt dat als het gaat om het gasbeleid van Nederland. Er moet weer rekening worden gehouden met een gascrisis.
Ook na de aanslag op de MH17 speelde de discussie weer op. Te afhankelijk van het Russisch gas. Niet dat er iets veranderde.
Inmiddels staan we er in 2021 niet heel veel anders voor. Opnieuw zijn de voorraden voor de winter beperkt en gebruikt Poetin de gasprijs om het Westen te destabiliseren. Daarmee is de beschikbaarheid van gas nog verder gepolitiseerd en komt Nederland steeds verder in de verdrukking. De bewegingsruimte om zelfstandig besluiten te nemen wordt zo steeds kleiner.
De politisering van het gas laat goed zien dat je niet alles kunt overlaten aan de markt van vraag en aanbod. Gewoon omdat niet iedereen geld verdienen ziet als het hoogste goed en bereid is minder te produceren om machtsposities te beïnvloeden in hun voordeel. Dat geld komt dan later wel; gas is geopolitiek.
Het laat ook zien dat visie en lange termijn beleid er wel degelijk toe doen. Nederland loopt al ruim twaalf jaar achter de gasfeiten aan, misschien zelfs wel langer. Datzelfde geldt voor de electriciteitsvoorziening en de woningbouw, defensie, criminaliteitsbestrijding, ik zou haast durven zeggen, waar eigenlijk niet? Allemaal achter de feiten aan geloop waardoor vitale infrastructuur structureel onbeheersbaar dreigt te worden.
Zo maakt Nederland zijn eigen crisis. Je hebt er niemand anders voor nodig.
Er komt nog iets anders bij. In de Nederlandse politiek is zoals hierboven geschetst lang gedacht dat de meeste vraagstukken zichzelf wel zouden regelen op de markt. Dat je gedrag kunt sturen met subsidies en belasting (feitelijk een lompe vorm van nudging). En dat niet-bemoeien het hoogste goed is. Het werd gebracht als een politieke overtuiging.
Maar dat was het niet alleen; het was vooral ook het ontlopen van verantwoordelijkheid, het bukken voor de lastige vraagstukken. Geen vuile handen durven maken als het echt nodig is. Vooruitschuiven naar het volgend kabinet. Het kunnen zeggen dat je met-de-kennis-van-nu een ander besluit had genomen. Incompetentie en zwarte eend gedrag.
Om disrupties structureel beheersbaar te krijgen moet er meer visie komen en minder naïviteit, meer lange termijn beleid en minder markt, meer verantwoordelijkheid en minder incompetentie. Dat zal nog wel even duren. Tot die tijd zit er niets anders op dan disrupties incidenteel zo goed mogelijk te managen.
Ik zei het al: we zullen in interessante tijden leven.
De beheersbaarheid van disrupties wordt op twee momenten bepaald.
De eerste is bij het ontwerp en onderhoud van het systeem als geheel. Dat is de structurele beheersbaarheid van disrupties. Er is ook een incidentele component. Die zit in het dagelijks gebruik en monitoring van de performance van het systeem. Voor beide momenten geldt: zorg dat je de boel proactief (bij)stuurt. Anders loop je achter de feiten aan. En dat gebeurt sneller dan je lief is.
Het failing forward framework beschrijft kort door de bocht hoe je een kleine crisis veroorzaakt om een grote te bezweren en toekomstige crises te voorkomen. Da’s best spannend om zelf te doen, maar de stoïcijns crisismanager gaat het niet uit de weg, als het hogere doel het waard is. Een strategie voor in de gereedschapskist.
Sport wordt vaak gezien als een metafoor voor het gewone leven, waar je veel van kan leren. Op menig congres figureren zodoende allerlei coaches en sporters om anderen over hun succes te vertellen. Maar ook in de sport gaat het wel eens mis, zag ik op TV deze zomer. En daar had men dan weer van de veiligheidskunde kunnen leren, bijvoorbeeld van het verschil tussen work as imagined en work as it is done.
Alles is onder controle en 9 andere mythes over organiseren in tijden van crisis’ is de titel van het nieuwe boek van Bert Brugghemans, Stijn Pieters en Hugo Marynissen. Daarin schrijven ze dat The book of crisis niet bestaat. Dat kan misschien zo zijn, toch komt hun nieuwe werk ‘Alles is onder controle’ dicht in de buurt. Een boekrecensie
Organized blindness is een fenomeen waarbij crises niet worden gezien door de verantwoordelijk bestuurders vanwege de manier waarop organisaties en beleid zijn vormgegeven. Dat past goed bij het zwaartepunt ‘surprise’ op deze website. Een eerste verkenning.
Wat zijn je belangrijkste lessen van twintig jaar ervaring in een crisisorganisatie? Die vraag stelde ik mezelf toen 1 september naderde, mijn twintig jarig werkjubileum op Schiphol. Wat blijft er nou echt hangen van zo’n periode? Vier lessen en een paar oneliners.
Bluets is een mooi vormgegeven klein boekje met een harde kaft. Alleen daarom zou je het al willen hebben. Maggie Nelson schreef het in 2009, maar de Nederlandse vertaling kwam pas in 2021, van Nicolette Hoekmeijer. Het was ook pas toen dat ik er lucht van kreeg. Bespiegelingen in blauw is de ondertitel en het verhaal, voor zover je het zo kan noemen, is opgezet in de vorm van proposities. In 240 stellingen, gevoelens dan wel overwegingen, neemt Maggie je mee in haar wereld. Een review in 16 stellingen.
Het Zuiderzeepad is met 490 kilometer één van de langste wandelpaden van Nederland. Wij deden er ruim twee jaar over om het pad volledig af te lopen. We begonnen in Harderwijk, december 2018, en in augustus 2021 finishten we in Ossenzijl. In dit Zuiderzeepad Fotoboek geef ik een indruk van wat je onderweg allemaal tegenkomt. Dat is veel, heel veel.
Op 22 januari 1568 woedde er een grote brand in de Nieuwe Kerk van Dordrecht. Jan Doudijn legde de gebeurtenis vast op een fascinerend doek, dat in het Dordrechts museum hangt. Een kleine analyse.
13 augustus 2021
Met je scenariokaart de tunnel in
Onlangs kreeg ik een scenariokaart van een organisatie onder ogen die bedoeld was om hun crisisteam te ondersteunen in de beschreven specifieke situatie. Het was op zichzelf een prima kaart. Toen ik hem gelezen had, dacht ik: klaar. Zo doe je dat!
Maar gelijk daarna schrok ik van mijn eigen reactie. Hoe wist ik zo zeker dat er nog niet veel meer aan de hand was? Konden er verderop in de keten nog effecten zichtbaar worden, bijzondere en of toevallige omstandigheden die interfereren met de ongewenste gebeurtenis en er een onverwachte wending aan kunnen geven? Inmiddels zijn dit type vragen een soort tweede natuur geworden bij mij, maar ik kan me voorstellen dat een minder ervaren lezer zo met zijn scenariokaart de tunnel in loopt.
Dat was vast niet de bedoeling van de opsteller. Toch had de manier waarop de tekst geschreven was wel dat effect. De schrijver neemt je aan de hand mee langs een aantal logische stappen richting een besluit. Zoals een beleidsdocument dat doet, een fuik die de lezer in een bepaalde richting stuurt. Convergeren noemen we dat: het afstrepen van opties tot je er eentje overhoudt.
Bij een ongestructureerd probleem moet je eerst divergeren en opties exploreren voor je gaat convergeren en conclusie kan trekken om een besluit te nemen.
Je kan er ook voor kiezen om een scenariokaart te maken die ondersteunt bij het divergeren, het exploreren van mogelijkheden.
Als je dat goed wilt doen moet je bewust zijn van het effect van je ontwerp en tekst op het menselijk brein.
Roept het vragen op, wordt je gestimuleerd na te denken, te exploreren, creatief te zijn, dan ondersteun je het divergeren en de beeldvorming.
Krijg je na het lezen van de scenariokaart het gevoel dat je klaar bent, er een besluit genomen kan worden en dat je aan de wettelijke vereisten voldoet dan versterk je het convergeren en de besluitvorming.
Er is geen algemene regel voor wat het beste is, anders dan dat je kaart in tekst en ontwerp ook onbewust moet kloppen met de karakteristieken voor de BOB-fase waar die voor bedoeld is. Als je dat niet doet loopt je team zo met je scenariokaart de tunnel in zonder dat ze er erg in hebben. En da’s nooit goed.
Bier na de tweede lockdown brengt u op de hoogte van onze laatste wandeltochten die we afsloten op een terras. Inmiddels het vierde blog in een serie over bierwandelen. Met in dit rijtje van acht veel dubbels. Vast toeval.
In 1986 verscheen Tinderbox, het beste album van Siouxie and the Banshees. Ook na 35 jaar staat het nog als een huis. In deze recensie lees je waarom dat zo is en pik je en passant ook nog iets op over Inez Weski, de thermische wet van de misdaad en Adolphe Quetelet.
De VUCA vinklijst voor disruptie en crisis is een rijtje met aandachtspunten die je kan gebruiken in de beeldvormingsfase van de Dikke BOB. Als aanvulling op of in combinatie met de snelle scenarioanalyse en het vragenvuur. Deel 8 van de serie over disruptiemanagement.
25 juli 2021
Situational surprise aan de finish
Het is een bijzonder beeld, Annemiek van Vleuten die juichend over de finish komt in de verwachting dat ze heeft gewonnen. Ik zag het en bedacht hoe bevreemdend het is dat zij denkt dat ze eerste is en iedereen die het ziet weet dat ze tweede werd.
Een grotere afstand in situation awareness is nauwelijks voor te stellen. Van Vleuten op situation awareness niveau nul, ze had Kiesenhofer gewoon niet gezien. En de kijker op SA niveau drie, die wel kon voorspellen hoe groot de teleurstelling in luttele seconden zou gaan worden.
Eigenlijk is de afloop van deze race een fascinerend ongeval. Ik zette even mijn pet op van de ongevalsonderzoeker en deed een snelle quick scan om van te leren voor de volgende etappe.
Deze finish was een treffend voorbeeld van de situational surprise. Geen gedoe met te grote ego’s, verkeerde wereldbeelden en sluimerende crises. Gewoon overvallen door toevallige omstandigheden.
Misschien was er wel sprake van onderschatting. Van der Breggen reageert bij de NOS: “Ik denk dat niemand haar (Kiesenhofer) had opgeschreven. Ik ook niet, want ik ken haar helemaal niet. In hoeverre kan je het fout doen, als je iemand niet kent?”
Die verrassing begint met een verkeerde situation awareness. Er was geen adequaat mentaal model van de koers, want Kiesenhofer was aan de aandacht ontsnapt en reed gewoon aan kop. Ver weg van de rest.
De communicatie tussen de ploeg en de coach was kennelijk ontoereikend. Ofwel de coach had zelf ook geen goede situation awareness, ofwel ze heeft slecht gecommuniceerd. Opvallend was dat ook andere teams niet door hadden dat Kiesenhofer voorop reed.
Over communicatie gesproken: de afwezigheid van het standaard communicatiesysteem is een escalatiefactor die je wel adequaat moet compenseren. Afwijkingen zorgen altijd voor problemen.
Tussenstand: er is sprake van een onvolledige situation awareness, onderschatting van concurrenten en slechte communicatie. Ik zou zeggen, conform Taleb: een fragiel systeem.
En dan komen de escalatiefactoren. Er was sprake van een torenhoge ambitie bij de Nederlandse wielrensters. Er werd openlijk gespeculeerd over een volledig oranje podium. Daar trek je een fragiel systeem nog krommer mee.
Tot slot de tunnelvisie, hij kwam de afgelopen maanden al in diverse blogs voorbij. In bepaalde omstandigheden zijn mensen extra gevoelig voor tunnelvisie: als ze iets heel graag willen, als ze iets aan het afmaken zijn, als er een groot doel is gesteld en als je iets verwacht. Alle vier waren hier van toepassing.
Er zat ook een fout in het mentaal model van de rensters. Citaat van de NOS site: Van der Breggen zag bij de voorlaatste passage een bord met 1.35 erop. Ze dacht dat dat de achterstand was, die in werkelijkheid nog ruim vier minuten bedroeg.
Volgens onze berekeningen was het toen goed, we zouden dat gaan halen. Maar dat bleek een ander verschil; van de koploopster op de twee die er nog tussen reden.anne van der breggen
Deze fout is niet gecorrigeerd door de coach tijdens de race.
Conclusie van mijn quick scan zou zijn: situational surprise door tunnelvisie en slechte communicatie. De enige manier om zoiets te voorkomen is een extra monitor toe te passen (een hogere regelkring) die geen ander doel heeft dan de situation awareness en tunnelvisie te bewaken en repareren. Een stoeptegel OVD.
Overigens is zilver een prachtige prestatie. Dat je dat als verlies zou interpreteren is onderdeel van dit fascinerende ongeval.
Leen Schaap was drie jaar commandant van brandweer Amsterdam. Over die tijd schreef hij een niet onomstreden boek, dat in dit gastblog van Gerard Bouwmeester wordt gewogen.
23 juli 2021
Updates voor het Met-de-kennis-van-nu-syndroom en De zwarte eend
Twee blogs kregen een kleine update. Het blog over het-met-de-kennis-van-nu-syndroom is aangevuld met een voorbeeld over toeterende buschauffeurs op de busbaan van Eindhoven waar de burgemeester een einde aan wilde maken. En waar hij achteraf spijt van kreeg.
Aan het blog over de zwarte eend is een stukje toegevoegd over omhoog falen en het Peter Principle.
Beide blogs zie ik maar even als een dossier in wording. Dus als je nog mooie voorbeelden kent, ik hoor ze graag via info@rizoomes.nl
13 juli 2021
Kwetsbaar coronabeleid
Nog geen vier dagen geleden postte ik een blog over kwetsbaarheidsanalyse met de Rumsfeld Matrix en nu al kwam het kabinet met een prachtige illustratie ervan over de kwetsbaarheid van het coronabeleid. Want het aantal besmettingen liep in een week nogal uit de hand na de versoepelingen van eind juni; het verzesvoudigde naar zo’n 52.000. Niet dat dit niet voorzienbaar was overigens.
Sterker nog, eind juni was de afloop van de pandemie op te vatten als een known unknown. Je hebt de data, de modellen en de kennis over risicomanagement om een realistisch scenario op te stellen. Het RIVM kan dat prima uitrekenen.
Known Unknown
Vervolgens gooi je er de mogelijke complicatie- en escalatiefactoren overheen. Daarmee probeer je in te schatten wat het objectieve beeld uit de modelberekeningen kan verstoren. En dat is nogal wat. Een paar voorbeelden:
Alle Field Lab experimenten zijn in een gecontroleerde omgeving uitgevoerd. De versoepelingen vinden plaats in een ongecontroleerde omgeving. Dat heeft dus een negatieve invloed op de betrouwbaarheid van het model.
De jongeren zijn ruim anderhalf jaar niet op pad geweest. Die gaan er natuurlijk en masse op uit. Klein dingetje: ze zijn niet gevaccineerd. Wat gaat er gebeuren als je een complete generatie uit de stal in de wei laat die niet gevaccineerd is?
Degenen die wel gevaccineerd zijn met Janssen mogen ver voor het bereiken van hun weerstandsgraad al gaan dansen. En zijn dus functioneel niet gevaccineerd.
Veel van de feesten en gelegenheden die open gaan hebben de potentie van een superspread event: veel mensen dicht op elkaar in besloten ruimtes.
De delta variant is veel besmettelijker dan de eerdere virusstammen.
Kortom, alle variabelen dragen negatief bij aan het besmettingsrisico. Veel reden dus om de teugels voorzichtig te lossen. Eerst maar eens kijken wat er gaat gebeuren en dan pas de volgende stap.
Ook dit is een bekende strategie uit het crisismanagement in complexe omgevingen: probing first. Kijken hoe het systeem reageert, aanpassen en vervolgens continu verbeteren. Net zo lang tot er voldoende kennis is om het vraagstuk als complicated te bestempelen. Ook niet makkelijk, maar wel beter voorspelbaar.
Unknown known
Alles bij elkaar is een gecontroleerde versoepelingsstrategie dus de meest rationele oplossing. Niet de hele bups in één keer lossen, maar stapje voor stapje. Toch is dat niet wat er gebeurd is. Het lijkt er daarom sterk op dat het kabinet in het unknown known kwadrant terecht is gekomen. Door tunnelvisie.
Ook die tunnelvisie is voorspelbaar, zoals ik in dit blog beschreef. Er zijn namelijk vier situaties waarin je bijzonder gevoelig bent voor stress, het verlies van metacognitie en verminderen van je belastbaarheid. Zeg maar slecht zicht en starheid. Daar knap je meestal niet van op. Het gaat om deze vier situaties en ja, die zijn typerend voor crises:
Als je iets verwacht
Als je iets graag wilt of een heel sterk doel hebt gezet
Als je ergens volledig door in beslag wordt genomen
Als je iets aan het afmaken bent
Het kabinet is en groupe in die tunnel terecht gekomen, mede onder zware druk van de Tweede Kamer en belangengroeperingen. En dat hebben ze niet door gehad. Ze zijn zichzelf kwijt geraakt. Met als meest overtuigend bewijs dit optreden van minister Grapperhaus.
Ook de persconferentie van Rutte en De Jonge van vrijdag 9 juli vloog gierend uit het spoor. Ze waren kort door de bocht, geïrriteerd en niet bereid tot reflectie.
Maar, zoals ik over de unknown knowns schreef, het is het kwadrant van de biecht. Je moet naar jezelf kijken, naar je ego, je zwakheden en je vooringenomen aannames. De invloed van verzwarende omstandigheden. En dan misschien excuses aanbieden, terugkomen op eerdere standpunten. Dat deed Rutte op maandag 12 juli als volgt.
Ik vond het zelf niet heel overtuigend, deze biecht. Geen maatregelen om het probleem te voorkomen, gewoon door op de ingeslagen weg. Met de kennis van nu zou hij het zo niet gedaan hebben. Maar die kennis om het wel anders te doen was er al die tijd al. Een known unknown. Alleen niet bij het kabinet, kennelijk. Daar was en is het een unknown known. Kwetsbaar.
De Rumsfeld Matrix is een interessant instrument om een kwetsbaarheidsanalyse mee uit te voeren. Maar hij is nog niet helemaal af.
Het is al wel een blog. Geen kort blog, zoals oorspronkelijk bedoeld, maar een lange. Waar ik een weekje over na heb gedacht. Over klassieken, biechten, onzekerheden, terra incognita.
En kwetsbaarheden, dat ook.
28 juni 2021
Ceci n’est pas un feu
Een paar jaar geleden waren we een weekje in Luxemburg. Tijdens één van onze wandelingen kwamen we langs dit huis. Met een pastiche op een wel heel bekend schilderij van Magritte.
Maar het schilderij zelf heeft een andere naam: Le trahison des images.
Het verraad van de beelden.
Beelden, images, voorstellingen, het zijn interpretaties van de werkelijkheid. Het is niet de werkelijkheid zelf. Die is oneindig veel complexer, door alle betekenisvolle lagen die we erin verstoppen en waarvoor je soms een halve professor moet zijn om te begrijpen waar het over gaat.
“Everything we see hides another thing, we always want to see what is hidden by what we see, but it is impossible. Humans hide their secrets too well. There is an interest in that which is hidden and which the visible does not show us. This interest can take the form of a quite intense feeling, a sort of conflict, one might say, between the visible that is hidden and the visible that is present.”Rene magritte
Als incidentbestrijders en crisismanagers leren wij dat beeldvorming de eerste stap is om grip te krijgen op een ongewenste gebeurtenis. We gaan verkennen, we gaan kijken, we gaan informatie verzamelen, we maken een voorlopig plan.
Daarna hebben we een beeld. Dat delen we met ons team. We vragen: is iedereen het met dit beeld eens? Iedereen knikt. Dit is het beeld.
Enters Magritte.
Ceci n’est pas un feu.
De brand in de Notre Dame is meer dan een door vuur verwoeste kathedraal. Het is ook een verhaal over identiteit en politiek, over de symboliek van markante gebouwen en over vooruitgang. In dit blog lees je er meer over.
Wat ik zeggen wil: elke incidentbestrijder en crisismanager moet ook de beelden zien die je niet ziet. Ga naar het museum, en bekijk de kunst die je voor de gek houdt. Learn the rules like a pro, zei Picasso, so you can break them like an artist.
Leer over de beelden die de mensen raakt, de beelden die we verstopt hebben in het uitzicht van alledag en die je pas ziet als je daar achter kijkt. Denk bij je eerstvolgende grote klus aan Magritte: ceci n’est pas un feu.
26 juni 2021
Als de zwarte eend een gele jas draagt
Op de eerste dag van de Tour de France rijdt de karavaan 198 km van Brest naar Landerneau. In Nederland zijn de verwachtingen hoog gespannen, Van der Poel wordt gezien als favoriet voor de overwinning van de eerste etappe.
Het onmogelijke ongeval. Still uit een filmpje van de NOS
Dan gaat het op 43 km voor de finish echter volledig mis: een toeschouwer staat met een kartonnen bord midden op de weg. Tony Martin kan haar niet meer ontwijken. Een massale valpartij is het gevolg.
Eigenlijk geloof je niet dat iemand zoiets kan doen, zo stom is het. Maar dat is precies wat een zwarte eend is, zoals ik eerder in dit blog schreef.
Zwarte eenden zijn ongelooflijke incidenten met een grote impact, die achteraf verklaarbaar kunnen worden gemaakt door dom gedrag van mensen. Waar de zwarte zwaan zich manifesteert door complexiteit en onvoorspelbaarheid, daar is de zwarte eend een uiting van stupiditeit, onwetendheid en / of hooghartigheid.
Het lijkt ook wel op wat W.A. Wagenaar, de inmiddels overleden nestor van de Nederlandse organizational safety, het onmogelijke ongeluk noemde. “Juist onmogelijke ongelukken gebeuren”, zei hij in een interview met Trouw, “omdat niemand ze verwacht.”
Een zwarte eend in een gele jas, die had ik inderdaad niet verwacht. Tenminste, niet vandaag. Een Hollander in de bergtrui had ik trouwens ook niet verwacht.
Maar Wagenaar zei nog meer. Bij de meeste ongevallen is er sprake van structurele oorzaken, die door een toevalligheid op de dag zelf tot een ongewenste gebeurtenis leiden. Vaak is er geen oog voor die structurele oorzaken bij organisaties. Ook niet in het wielrennen, lijkt het op het eerste gezicht.
Maar als je even googelt op ‘valpartijen wielrennen’ vliegt het aantal hits je om de oren. Het structurele probleem van valpartijen staat sinds 2020 wel degelijk hoog op de agenda van de UCI. Lappartient, de voorzitter, laat daarom voor dit jaar alle ongevallen onderzoeken. “Er moeten dingen structureel verbeterd worden, maar daarvoor is samenwerking noodzakelijk. Er zullen meer regels moeten komen, betere hekken ook bijvoorbeeld. Maar ook het gedrag van renners in bepaalde situaties zal moeten veranderen.”
Veel meer dan deze belofte kon de UCI kennelijk niet doen. Het is dus afwachten wat er aan de structurele oorzaken van valpartijen gedaan gaat worden. Incidentele en toevallige ellende voorkomen is echter onmogelijk. Deze keer droeg de zwarte eend een gele jas. Wat ie de volgende keer draagt is volledig onvoorspelbaar.
Niet elke crisis komt in een flits voorbij en kan worden bestreden met FABCM of BOB. Slow burning crises bouwen zich langzaam op. Bijvoorbeeld door diverse disrupties achter elkaar in het maatschappelijk domein, of als gevolg van schurende onderstromen. Crisismanagers zouden zich ook bewust moeten zijn van dat soort ongewenste gebeurtenissen. Deel 7 in een serie over disruptiemanagement,
18 juni 2021
Zeer Kort Blog voor A.L. Snijders
Het plankje van Snijders in mijn boekenkast.
A.L. Snijders is al jaren één van mijn favoriete Nederlandse schrijvers. Hij staat in een klein rijtje, met onder andere Cees Nooteboom, Maarten Biesheuvel, K. Schippers en Tommy Wieringa.
Het is een fragiel rijtje. Biesheuvel overleed in juli 2020. Schippers is ziek, Nooteboom al heel oud. En Snijders overleed afgelopen 7 juni. Het dreigt in afzienbare tijd een rijtje van één te worden.
Naar verluidt stierf Snijders in het harnas, boven zijn toetsenbord werkend aan een nieuwe ZKV (Zeer Kort Verhaal). Ik weet dat niet zeker, ik was er niet bij. Maar ik hoop dat het waar is.
Wat ik ook hoorde was dat onderstaand tekstfragment er in voorkomt. Zoals wij bij de brandweer vroeger zeiden: is het niet waar, is het toch een mooi verhaal. Of de brandweer dat nog steeds zegt, weet ik eigenlijk niet. Ik kom er niet meer zo vaak.
Wat ik wel weet is dat men zich hoede voor oude mannen die verklaren dat je niet bestaat. Vraag vooral niet wie je dan bent. Wees jezelf, dat is altijd goed, en ga.
“In de boekenweek ben ik op bezoek geweest in Zutphen t/m Nijmegen. Ik las voor in een boekhandel. Na afloop kwam er een oude man op me af die verklaarde dat ik niet bestond. Ik vroeg hem wie ik dan was. Dat kon hij me niet vertellen, dat was zijn zaak niet. Ik vroeg hem wat zijn zaak dan was, maar daar had hij geen antwoord op.”A.L. Snijders
Ik moet op zoek naar een paar nieuwe favoriete schrijvers.
16 juni 2021
Het dilemma van de verklede aanslag
Soms is het leerzaam met de pet op van iemand anders naar een event te kijken. Stel je bijvoorbeeld eens voor dat je de integraal veiligheidsmanager bent van het EK. Of die van een stadion, zoals de Allianz Arena in Munchen.
Dan maak je een risico-analyse. Je onderzoekt van alles: safety, crowd, publieke gezondheid inclusief corona maatregelen. Sabotage. Security. Een mogelijke terroristische aanslag. Daarvoor bestaan verschillende standaard scenario’s: bom in een auto, een tas. Active shooter. En sinds de drones, aanval vanuit de lucht.
De vraag is: kun je achteraf uitleggen dat er tijdens een EK wedstrijd met miljoenen TV-kijkers een aanslag met een drone of paraglider plaatsvindt en dat er geen maatregelen waren getroffen? Geen detectie, geen snipers, niets. Dat je voor een onderzoekscommissie moet getuigen dat je het met de kennis van nu anders gedaan zou hebben?
Het antwoord werd gegeven door de Beierse minister Joachim Hermann, nadat Greenpeace als resultaat van een mislukte ludieke actie een paraglider bijna had zien neerstorten in de Allianz Arena tijdens Duitsland – Frankrijk. Twee toeschouwers raakten daarbij gewond en moesten naar het ziekenhuis worden afgevoerd.
Volgens Hermann stonden scherpschutters klaar om de Greenpeace glider uit de lucht te schieten. “Als de politie een andere inschatting had gemaakt, dat het mogelijk een terroristische aanslag kon zijn, dan had de piloot zijn actie misschien met zijn leven moeten bekopen.”
Ik zou die snipers als integraal veiligheidsmanager ook achter de hand willen hebben gehad. Maar zoals ik vaker betoog, elk incident is het vervolg op een vorige en de inleiding op een volgende. Niets staat op zichzelf.
De grens tussen actievoeren en een aanslag plegen is soms dun en door de tijd aan verandering onderhevig. Door een actie van Rara brandde dit benzine station van Shell volledig af op 16 juni 1986. Of was het een aanslag? Foto Anefo / ANP
Wat er van dit incident geleerd is, is dat het dragen van de Greenpeace vlag een gericht schot op de glider heeft voorkomen. En, zegt Greenpeace, we hebben vooraf de politie telefonisch op de hoogte gebracht. Dus die wisten ervan, zeggen ze.
Als terrorist zou ik nu denken: er is een aanslag mogelijk met een paraglider in een stadion, waarbij je niet uit de lucht wordt geschoten als je een Greenpeace vlag draagt en vooraf de politie waarschuwt. Het is zelfs mogelijk iets te droppen vanuit zo’n glider, misschien wel een bom. Want dat was precies het plan van Greenpeace, iets uit de glider te gooien boven het stadion.
De nieuwe vraag lijkt daarom: kun je achteraf uitleggen dat er tijdens een EK wedstrijd met miljoenen TV-kijkers een aanslag met een drone of paraglider plaatsvindt en dat er niet geschoten is omdat de terroristen zich verkleed hadden als Greenpeace?
Ware het niet dat het geen nieuwe vraag is. Het is een bestaand dilemma: hoe weet ik dat een niet, of laat, aangekondigde actie van een protestpartij op een kwetsbaar object een vreedzaam protest is of een verklede aanslag?
15 juni 2021
Prohairesis
Epictetus schrijft: Je moet iedere keer dat je van plan bent iets aan te pakken, je eerst realiseren wat je nu precies gaat doen.
“Als je bijvoorbeeld naar de thermen gaat, bedenk dan van tevoren wat er allemaal kan gebeuren: je kunt nat gespat worden en zelfs een oplawaai krijgen. Scheldwoorden zijn heel wel mogelijk. Ja, zelfs een beroving.”
Op al die mogelijke gebeurtenissen moet je volgens Epictetus al een antwoord hebben voor het gebeurt. Hoe stel je jezelf op? Mijd je het conflict? Ga je d’r hard in? Reageer je offensief of defensief? En als het van de omstandigheden afhangt, welke omstandigheden?
Dit proces, bedenken wat er kan gebeuren en wat je dan gaat doen, noemt Epictetus Prohairesis. Het laat zich vertalen als wilskracht, wilsbesluit. Naar mijn mening is het voor crisismanagers en incidentbestrijders een essentiële vaardigheid, die velen zullen herkennen, maar desondanks zelden wordt genoemd.
Oefen in je hoofd met situaties die je mogelijk tegemoet gaat als crisismanager. Zie het als mentale simulatie, psychocybernetica. Wat ga je doen als iemand dwars ligt in het COPI of OT? En wat als het de burgemeester is, of je baas? Hoe reageer je als je team weigert? Je links en rechts wordt ingehaald? Verzin het maar.
Oefen met moeilijke situaties voor je het nodig hebt en versterk daarmee je eigen moreel, je eigen basisinstelling. Wat heb je nodig, wat wil je riskeren, hoe verhoudt deze situatie zich met volgende en vorige?
Ik zie prohairesis naast hard skills en soft skills gepositioneerd als self skills. Het hoort daarom bij personal resource management en dat is waar stoicijns crisismanagement en PRM elkaar kruisen. Er komt vast nog een langer blog over. Mocht je in de tussentijd voorbeelden of opmerkingen hebben mail dan naar info@rizoomes.nl. Ik ben benieuwd of jullie het herkennen.
13 juni 2021
Het ultrakorte verhaal van vandaag gaat over dode vis. Kijk hier maar: UKV juni 2021
12 juni 2021
Hockeyers doen een Captain Kirkje
Zaterdag 12 juni werd de finale van het EK hockey gespeeld. Vier minuten voor tijd stond Nederland achter met 2-1. Op dat moment besloot trainer Max Caldas om de keeper te wisselen en een extra veldspeler in te brengen. Het was een risico dat goed uitpakte. In de laatste 9 seconden scoorde het Nederlands team en won uiteindelijk de shoot outs. Een geweldig resultaat.
Het inbrengen van die extra veldspeler was wat ik een Captain Kirkje noem. Je weet wel, uit Star Trek. In dit blog over de kunst van het verliezen gaat het over de Kobayashi Maru. Een onoverwinnelijk scenario, volgens Spock. Hij vindt dat iedereen met verlies moet leren omgaan en heeft daarom het scenario met de Kobayashi Maru bedacht. Kirk denkt daar heel anders over en doet iets totaal onverwachts, waardoor hij uiteindelijk toch succes heeft.
Precies dat is wat de hockeyers vandaag deden: in een verloren positie een onverwachte oplossing aandragen en gewoon in de laatste paar seconden winnen. Dit dilemma tussen de keuze van Kirk en die van Spock is er één die je vaak tegen komt. Geen van beide is de beste oplossing in alle gevallen; allebei hebben ze hun specifieke voors en tegens. Weet voor jezelf wanneer je welke wilt gebruiken voordat je het echt nodig hebt. Want een keer komt ie, jouw Kobayashi Maru.
Alle crises ben je zelf. Jij bent de constante factor in de crises die je helpt te managen. Hoewel jij net als alle mensen bent, zijn alle mensen niet zoals jij. Dus is het goed om een paar dingen over jezelf te weten: de acht factoren van aandacht. En om een lijstje te hebben om je kwetsbaarheden te verminderen. De Personal Resource Management Checklist.
De zwarte eend is familie van de zwarte zwaan. Waar de zwarte zwaan van Taleb vooral verklaard wordt uit de long tail, onmogelijke incidenten die achteraf toch mogelijk bleken, daar is de zwarte eend met name een Dunning Krugertje. Een stommiteit die achteraf een enorme impact heeft.
De vuurwerkramp in Enschede van 13 mei 2000 was eigenlijk gewoon een stadsexplosie. Misschien wel één van de drie grootste die we in Nederland hebben gehad.
Op 22 april 2021 ontving ik het eerste exemplaar van het boekje ‘Eerste hulp bij schokkende gebeurtenissen, geschreven door René Aldewereld. Ik kende René nog van mijn tijd bij brandweer Schiphol, maar dat hij met dit boek bezig was kwam voor mij als een verrassing. Toen hij vroeg of ik het voorwoord wilde schrijven was ik eerst wat afhoudend. Eerst maar eens zien wat de kwaliteit van zijn tekst was. Twee dagen later had ik het gelezen en mailde ik hem dat het mij een eer was het voorwoord te schrijven.
Voor mij is een essentieel criterium voor het toepassen van strafrecht bij rampen wat door Taleb ‘skin in the game’ is genoemd. Geloof slechts die mensen die zelf iets te verliezen hebben bij het werk dat ze doen, bij de adviezen die ze geven. In dit blog beschrijf ik waarom hulpverleners en redders ter plekke in principe niet strafrechtelijk vervolgd zouden moeten worden.
Bloem aan de wandel is ooit begonnen met één bloemenkiekje, maar is inmiddels een verzameling van meer dan 200 foto’s. Allemaal gemaakt tijdens wandelingen, met name op het Pieterpad. En een paar uit de tuin. Je vindt ze in dit blog op alfabetische volgorde onder elkaar. Bloem aan de wandel is vooral bedoeld als een plaatjesblog. Het is dus geen gids
Op Dream River lijkt het wel of Bill Callahan ons een dorp voorspiegelt, ergens in een rivierdelta vlak bij zee, waar in elk nummer een andere hoofdpersoon zijn verhaal vertelt. Stuk voor stuk intrigerend gezongen, met die kenmerkende bariton en scherpe teksten van hem. Een kleine cursus Callahan.
Tijdens crises functioneert alles anders en liggen menselijke fouten op de loer. Hoe mooi is het als er controlelampjes zouden zijn voor de crisismanager, die aangaan op het moment dat zo’n fout dreigt. Eerste blog over personal resource management.
Is veiligheid perceptie? Wie de kranten volgt, ziet dat veiligheid steeds meer een kwestie is van perceptie. Dat wat ooit veilig werd gevonden, is het nu niet meer. Dat vraagt om een nieuwe benadering: veiligheid is naast gedrag, techniek en organisatie ook steeds meer omgeving.
Business continuity management is nog een betrekkelijk nieuwe discipline die snel aan belang wint. Ontstaan in de jaren zeventig, als onderdeel van de opkomende informatietechnlogie, wordt het nu meer en meer ook toegepast in andere bedrijfsprocessen.
Als je de ingebakken aannames van je risicomanagement niet goed begrijpt, loop je de kans op een fundamental surprise. Die kan enorme gevolgen hebben, zoals de kredietcrisis van 2008 liet zien. “De enige verrassing van de crisis van 2008 was dat deze voor zovelen als een verrassing kwam.”
Bedrijven die zich willen voorbereiden op het managen van ongewenste gebeurtenissen kunnen niet volstaan met het klakkeloos overnemen van instrumentarium dat voor hulpverleningsdiensten en het leger is ontwikkeld.
De ultrakortste verhalen zijn de six word stories. ‘For sale: baby shoes. Never worn’. Ook kort: twitteratuur. Elke dag een verhaaltje van maximaal 280 tekens, het dagboek van oude en nieuwe herinneringen.
Hoe ziet de beste beginzin er uit? Met die gedachte begon ik in 2020 dagelijks een beginzin uit mijn boekenkast te posten. En toen ik ze allemaal op een rijtje had staan moest ik de besten er uit halen. Dat viel echter nog helemaal niet mee.
Het was een enerverend weekje op rizoomes.nl. Het begon met mijn reportage over de dienst Incidentenbestrijding van ProRail die veel aandacht trok. Niet alleen van de reguliere lezers, maar ook van 113 zelfmoordpreventie. Volgens hen staan er te veel triggers in het blog die mensen op verkeerde gedachten kunnen brengen. Dat was natuurlijk niet mijn bedoeling, dus ik heb het verhaal offline gehaald met een korte verklaring erbij. Geïnteresseerden kunnen via info@rizoomes.nl alsnog een pdf van de reportage krijgen. Dat is tot 24 december zo’n dertig keer gebeurd.
Rizoomes plaatst straks vooral eigen foto’s.
advocatenkantoor
De stof was nog maar net gaan liggen toen ik een bericht kreeg van een advocatenkantoor. Dat er op mijn website foto’s stonden van hun client zonder zijn toestemming. En dat ik daarvoor een vordering kreeg van 300,- voor geleden schade, waarbij ze rekening hielden met het feit dat rizoomes.nl geen commerciële doeleinden nastreeft. Daar schrok ik van. Ik had natuurlijk wel gelezen over auteursrechten op internet, dus had ik bij alle foto’s netjes de websites genoemd waar ik ze van af had gehaald. Kennelijk was dat niet genoeg en moest ik meer gaan doen. De vraag is alleen: wat?
brandweerkunde
Als je die wat-vraag door trekt kom je ook bij de waarom-vraag. Waarom was rizoomes.nl er volgens mij ook alweer? Het antwoord op die vraag gaat tien jaar terug. In 2009 stopte ik het met het lectoraat Brandweerkunde, maar ik had mijn verhaal nog niet verteld, vond ik. Daarom bleef ik in eerste instantie nog betrokken bij een aantal projecten, zoals de brandweerdoctrine.
Toch kon ik daar mijn eigen ei niet helemaal in kwijt. In 2013 begon ik daarom met rizoomes.nl. Een mooi podium om kennis over te dragen die net verder gaat dan de vanzelfsprekendheid van alledag. Met stukken over de sturingsdriehoek, de vergevingsgezinde infrastructuur en natuurlijk de brandweercanon. Naast nog heel veel andere blogs.
Deze foto van rizoomes.nl gaat straks verdwijnen
brandweerdeskundigen
Dat is inmiddels tien jaar geleden. In de tussentijd was ik terecht gekomen op andere functies buiten de brandweer. Eerst bij Aviation Security en later bij Airport Operations op business continuity en crisismanagement. Mijn afstand tot de brandweerpraktijk nam daardoor steeds verder toe. Zover zelfs dat ik mezelf op zeker moment niet meer de juiste persoon vond om stukken te schrijven over brandweeroptreden en repressie.
Ik heb mij namelijk altijd afgevraagd hoe sommige mensen die al jaren met pensioen zijn, toch zo’n grote brandweerbroek denken aan te kunnen trekken in de pers. En daarbij ook nog durven roepen dat er zo veel kennis verdwijnt, terwijl je eigen ervaring gebaseerd is op de praktijk van enkele tientallen jaren geleden. Zo’n brandweerdeskundige wenste ik niet te worden. De vraag is alleen vanaf welk moment ik dat niet meer wenste.
uitgeblust
Welnu, dat moment is gekomen. De vordering van het advocatenkantoor zette een hele trein aan vragen in beweging. Waarom moest rizoomes.nl de brandweercanon eigenlijk nog hosten als de sector het zelf niet op pikt? Heb ik nog wel de juiste kennis en achtergrond om sowieso iets over brandweeroptreden te zeggen? Is het niet beter om te focussen op een paar onderwerpen dan op een heleboel? Is 25 jaar na de Motorkade niet een mooi moment om dingen eens los te laten?
Ja, dat is het. In 2019 is rizoomes.nl officieel uitgeblust. Maar in 2020 wandert rizoomes.nl ook gewoon door. Met blogs over crisis en crisismanagement, veiligheid en risico’s. En verhalen over wandelingen en muziek. De brandweer zal je niet vaak meer tegen komen, hooguit journalistiek beschouwend. Zoals elke veiligheidsorganisatie zich in mijn warme belangstelling mag verheugen. De komende weken gaat rizoomes.nl beetje bij beetje op de schop. U merkt vanzelf wel wat er allemaal verandert als u af en toe eens langs komt. Tot ziens in twintig twintig. Be Safe!
Rizoomes bestaat vijf jaar, wie had dat gedacht. Een goed moment om even terug te kijken, hoe het allemaal zo gekomen isen wat de plannen voor volgend jaar zijn.
Het is september 2013, en ik heb net mijn eerste blog voor Rizoomes geschreven. Intuïtie heet ie, en hij begint zo:
“Gary Klein is in brandweerland inmiddels geen onbekende meer. Als grondlegger van het Naturalistic Decision Making (NDM) en in het bijzonder de Recognition Primed Decisionmaking (RPD) zette hij de non-lineaire besluitvorming op de kaart. Daarmee werd het primaat van de kijken – denken – doen besluitvorming doorbroken en aangevuld met kijken – herkennen – doen in situaties waar tijdsdruk een belangrijke factor is.”
Het eerste logo van Rizoomes, gemaakt door Johan Kiel
Jaja. Beretrots was ik. Een eigen website met een eigen blog. Waar ik al mijn eigen verhalen op kwijt kon, verhalen over de brandweer die ontstaan waren tijdens mijn lectoraat Brandweerkunde en die ik nog niet verteld had. Over de brandweerdoctrine bijvoorbeeld. En over het kwadrantenmodel. De sturingsdriehoek en natuurlijk de brandweercanon.
Dat eerste blog is deze maand alweer vijf jaar geleden geschreven. Tijd voor een klein feestje dus.
Een heel klein feestje dan, gevierd door middel van dit blog: nummer 147. En dan reken ik de columns van Ome Ed niet mee. Want die waren er al. Wat ga ik in dit blog vertellen? Laat ik beginnen met the end in mind.
Begin with the end in mind.
Begin with the end in mind, habit nummer twee van Stephen Covey. “Habit 2 is based on imagination — the ability to envision in your mind what you cannot at present see with your eyes. It is based on the principle that all things are created twice. There is a mental (first) creation, and a physical (second) creation. The physical creation follows the mental, just as a building follows a blueprint.”
Dit is één van de basisregels uit mijn trainingen crisismanagement. Als je niet zelf bedenkt wat je wil bereiken aan het eind van je inzet, zal de crisis dat voor je doen, of alle anderen die wel een plan hebben. Begin dus met het eindresultaat in gedachten, en denk vervolgens terug in een kritiek pad met milestones. Moeilijker is het niet, in theorie. Maar in de praktijk is het verdomde lastig, weet ik uit ervaring, ook nog na 25 jaar in het vak. Makkelijker kan ik het niet maken, leuker wel.
Voor Rizoomes had ik geen end in mind. Ik ben eigenlijk gewoon begonnen, met de intentie om kennis te delen, de wereld een beetje veiliger te maken en mensen te inspireren met een iets andere kijk op de vanzelfsprekendheid van alledag. En zo is het nog steeds.
De wereld van Rizoomes is één van de eerste tekeningen die Wendy voor de website heeft gemaakt. Meer van haar werk kan je hier vinden.
Toch is er wel het één en ander veranderd. Naarmate ik langer uit actieve brandweerdienst raakte vond ik het steeds minder opportuun om over operationele brandweeronderwerpen te schrijven. Dus die zie je nog maar mondjesmaat voorbijkomen, feitelijk alleen nog maar in het kader van veiligheid en de psychologie van besluitvorming. Daarmee is de directe aanleiding voor Rizoomes zo’n beetje opgedroogd: de brandweerverhalen zijn op. Hoe nu verder?
Een crisis is nog geen ramp
Gelukkig heb ik nog crisisverhalen in overvloed. De komende tijd zal je dat onderwerp regelmatig voorbij zien komen. En dan echt over crisis, niet over grootschalig optreden of wat we in mijn brandweertijd nog gewoon rampenbestrijding noemden. Om de één of andere reden vindt iedereen opeens elk groot incident gelijk maar een crisis. Ik zie ook veel mensen in mijn social media tijdlijnen voorbijtrekken die zichzelf adviseur crisisbeheersing noemen of soortgelijks, maar die in werkelijkheid met rampenbestrijding bezig zijn, of met grootschalig optreden, maar niet met crisis. Let wel, daar is helemaal niets mis mee, met rampenbestrijding. Sterker nog, het is juist erg belangrijk dat er mensen zijn die zich echt bezighouden met rampenbestrijding.
Mag de rampenbestrijding vooral weer heel prominent in beeld?
Noem het alleen geen crisismanagement; een crisis is nog geen ramp, net zomin een ramp een crisis hoeft te zijn. Voor rampen heb je echt andere mensen, vaardigheden en middelen nodig dan voor een crisis. Het lijkt mij onhandig, gevaarlijk zelfs, om die door elkaar te halen. Niet doen dus.
Nog zo’n misverstand: crisismanagement voor bedrijven is echt wat anders dan voor de overheid. Ook daar zijn verschillende vaardigheden voor nodig, het instrumentarium is anders en de risico’s ook. Niet op één hoop gooien dus, crisismanagement. Ik zei het al: makkelijker kan ik het niet maken. Leuker wel.
Rizoomes kijkt, denkt, luistert en wandelt al vijf jaar met u mee
Vanaf 2017 schreef Rizoomes ook over wandelingen en bezoekjes aan het museum, zoals dit blog over Escher op reis in Leeuwarden
Dat werd het motto in 2017. Begin 2017 werd het wandelen ontdekt en kwamen er opeens verhalen over ontdekkingsreizigers en steden bij. Ook in 2017 ontdekt: het schrijven van essays. Na enkele cursussen op de schrijversacademie merkte ik dat ik schrijven als opzichzelfstaande activiteit heel leuk vond. En dat vind ik nog steeds. Op 21 september begin ik daarom met een nieuwe opleiding, journalistiek voor academici aan de HKU. Tot juni 2019 houdt dat me van straat en zal ik hier verslag doen van mijn ervaringen. Ik ben benieuwd, hopelijk u ook.
Naast blogs over crisis, journalistiek en wandelen ga ik ook door met muziekrecensies en verslagjes van museumbezoek. Zeker tot de zomer van 2019. Want dan wordt Rizoomes zes jaar en moet ie naar de eerste klas. Maar van welke school? Dat is nu nog een groot vraagteken, al zijn de eerste stappen reeds gezet. Met dit raadsel hang ik u verder lekker cliff, echter niet zonder dit ene citaat van de heer Covey aan te halen:
“Your most important work is always ahead of you, never behind you.”
Rizoomes schrijft af en toe ook over de website zelf. Als er een vijfjarig jubileum te vieren is, bijvoorbeeld. Of als er een nieuwe koers wordt gekozen. Maar ook over het allereerste begin: de columns uit de reeks Ome Ed / Punt Edu. Op deze pagina vind je achtereenvolgens de eerste column (over het Arbo Argument), de honderdste (terugblik op een aantal columns) ende laatste Ome Ed.
1e column: het Arbo Argument (juni 1995)
Rondom de arbeidsomstandighedenwet, oftewel de Arbo-wet, bestaan veel misverstanden. Iedereen kent ze wel, die vergaderingen waarop iemand er ineens totaal overwachts roept: “Nee hoor, dat kan niet, dat mag niet van de Arbowet.”
Meestal kijken de overige vergadertijgers dan stomverbaasd op. “Is dat zo? Tjonge, nou, dan moesten we maar iets anders verzinnen.” is de veelgehoorde ‘oplossing’. En meestal wordt er dan inderdaad wel iets anders verzonnen, al kost het extra werk, tijd en geld.
Er zijn ook mensen, die de Arbowet gebruiken om juist wél iets voor elkaar te krijgen. Bij de eerste de beste tegenwerping roepen ze: “nou, volgens de Arbowet moet het wel, maar als je het beter weet dan zoek je het toch zelf lekker uit.” Meestal weet men het niet beter en dus heeft het ‘arbo-argument’ wederom z’n werk gedaan.
Dit is de aanhef van de column, zoals hij 18 jaar in het korpsblad van Amsterdam heeft gestaan en later ook in het Vakblad Incident en de Brand & Brandweer.
De simpelste manier om het arbo-argument te lijf te gaan is om beweringen te zoeken in de Arbo-wet. Grote kans dat je er niks van terug vindt. De Arbowet is namelijk een raamwet, waar vrijwel geen dwingende voorschriften in staan hoe je iets wel of niet moet doen. Wat er in de Arbowet wordt geregeld zijn de algemene verantwoordelijkheden op het gebied van veiligheid, gezondheid en welzijn.
Daarbij spelen woorden als ‘redelijkerwijs’ en ‘optimalisatie’ een hoofdrol. Hoe zit de Arbowet in elkaar? Het doel van de Arbowet is de arbeidsomstandigheden zo goed mogelijk te regelen. Het gaat daarbij vooral om de gebieden veiligheid, gezondheid en welzijn, afgekort VGW. Omdat het ene bedrijf het andere niet is, heeft de wetgever besloten om zo weinig mogelijk ge- en verboden in de wet te zetten.
In de eerste plaats omdat dit een gigantisch dik boek op zou leveren: de vernieuwing in de techniek gaat zo snel, dat de wetgeving altijd achter de feiten aan zou lopen.
In de tweede plaats omdat de wetgever vindt dat een VGW beleid zo belangrijk is, dat ze de werkgevers, maar ook de werknemers, wil verplichten om zelf na te denken over dit onderwerp en er zelf beslissingen over te nemen. Dat wil zeggen dat elke onderneming verplicht is om redelijkerwijs alles in het werk te stellen om onder de gegeven omstandigheden de arbeidsomstandigheden te optimaliseren.
Hierover voeren werknemers en werkgevers ook overleg, dat moet leiden tot een beleidsplan. In het beleidsplan staat welke afspraken de partijen met elkaar gemaakt hebben, en hoe zij denken deze plannen uit te voeren. Zo’n beleidsplan wordt elk jaar opnieuw gemaakt aan de hand van nieuwe ervaringen, zodat je nooit achter de feiten aanloopt.
Is het arbo-argument dan altijd een bedriegelijke reden? Nee, niet altijd. Voor een aantal gebieden heeft de wetgever de totale verantwoordelijkheid toch niet helemaal af durven staan. Daarom zijn er in sommige gevallen aanvullende besluiten genomen, zoals het besluit ‘Werken onder overdruk’. De dingen die daarin worden voorgeschreven moeten wel worden opgevolgd. Deze besluiten kun je gewoon opzoeken. En één ding kan je dus altijd vragen wanneer iemand het arbo-argument toepast: “In welk besluit staat dat?”
Tien jaar Ome Ed. Boekje met alle columns, waarvan de opbrengst naar Jantje Beton ging.
100e column: Honderd (september 2007)
Dit is mijn honderdste column, beste lezer. Honderd stukkies over de brandweer. Een mooi moment om eens bij stil te staan, zo leek mij. Maar hoe dan, hè? Taart is geen optie, er is al genoeg taart bij de brandweer. En een boekje met de honderd beste columns vond ik wat vroeg na het verzamelwerkje ‘Tien jaar Ome Ed’, waarvan overigens nog steeds exemplaren te koop zijn. Voor weinig en de opbrengst gaat ook nog eens naar het goede doel. Informeert u vooral bij de afdeling ‘Voorlichting’ van Brandweer Amsterdam, want die doen de distributie. Zodoende.
Wat dan te memoreren? Bij de honderdste column?
Welnu, ik besloot gewoon eens in de grote chipsbak te duiken en enkele spitsvondigheden uit mijn columns te halen. Ter meerdere eer en glorie van mijzelf, dat spreekt voor zich.
Co-monoloog. De co-monoloog is van april 2004. Het is het verschijnsel waarbij twee mensen de illusie hebben een gesprek te voeren, maar in feite gewoon hun eigen verhaal tegen elkaar afsteken met gebruikmaking van dezelfde woorden. Volgens mij doen de operationele diensten een vergelijkbaar kunstje: wat multi-disciplinair wordt genoemd is in essentie co-disciplinair optreden. Gezamenlijk je eigen ding doen op een stukje grond wat we plaats incident noemen.
“Hoe dichter hij naar de spiegel kwam, hoe vager het beeld werd, en hoe minder waarheid hij zag”. De waarheid is van een afstandje beter te herkennen dan van dichtbij, een verschijnsel wat ik de waarheidsparadox heb genoemd in juni 2004.
In december 2005 betoogde ik dat het leven een mening is. Het gaat er niet om wat waar is, maar wat men waarheid vindt. Inhoudelijke kennis spreekt dan niet in je voordeel, want dat is te moeilijk, daar moet je je voor inspannen. Nee, het gaat om lekkere kortzichtige one-liners. Geuit door allerlei zelfbenoemde experts die ongenuanceerd mogen stoken in de media. “Het is een nationale volkssport geworden om iets in het openbaar te vinden. Wat zeg ik, het is een ziekte, meningnietus. Het gaat er niet om of het veilig is, maar of het veilig gevonden wordt”.
Tien jaar Ome Ed vond gretig aftrek: de toenmalige commandant Te Boekhorst overhandigt een exemplaar aan burgemeester Job Cohen
Het was niet altijd serieus. In augustus 2003 presenteerde ik de Wet van Ed: Weinig risico, weinig risicobeheersing; Veel risico, veel risicobeheersing. Dat had ik niet helemaal zelf bedacht, het is een variant op de Wet van Henk, de voormalig commandant van Uithoorn. Kleine brand, weinig water; Grote brand, veel water. Het is een wet die zich uitgebreid laat lenen voor zinvolle variatie. Zo zegt de Tweede Aangepaste Wet van Henk: Kleine brand, weinig aflossen; Grote brand veel aflossen. En de Derde Aangepaste Wet van Henk: Kleine brand, weinig koffie; Grote brand, veel koffie. Hoewel er ook de Vernieuwde Derde Aangepaste Wet bestaat: Kleine brand, geen koffie; Grote brand, ook geen koffie.
In juni 2002 had ik wat moeite met het oefenbeleid in Nederland. Veel te weinig plek om realistisch brand te blussen, om te oefenen met straalpijpvoering. Want zeg nu zelf, hoe vaak krijgt de gemiddelde brandweerman de kans om het verschil tussen uitbreiding voorkomen en afblussing te demonstreren (daar wil ik dan overigens graag eens bij zijn, want volgens mij is het gewoon hetzelfde). “Dan kunnen we eindelijk af van denkbeeldige redvoertuigen, vlammenborden, nep-hitte, net-alsof-uitbreiding-voorkomen, mickey mouseblussing en toneelstoom”.
De eerste vondst was ‘Het Arbo-argument’, juni 1995. “Iedereen kent ze wel, die vergaderingen waarop iemand totaal onverwachts roept: “Nee hoor, dat kan niet, dat mag niet van de Arbowet”. Meestal kijken de overige vergadertijgers dan stomverbaasd op (..) Nou, dan moesten we maar wat anders verzinnen”. En het omgekeerde gebeurt ook. “Volgens de Arbowet moet het wel”. Terwijl niemand er eigenlijk zin in heeft. Om de waarheid te zeggen, ik hoor het Arbo-argument nog steeds. Gelukkig werkt de oplossing ook nog steeds. Gewoon doorvragen: waar staat dat dan?
Laatste column: Slot (maart 2013)
Weet u het nog? Jager – verzamelaars leren door het vertellen van verhalen. Eerder schreef ik er al over in de columns ‘Verhaleren’ en ‘Darmok’. Eigenlijk is elke column die ik schreef een klein verhaaltje. Er zat steeds een boodschap in, verpakt in een anekdote, een waarneming of een ervaring.
Op dit moment lagen er nog twee ideetjes op de plank. De ene gaat over Rhenen. Daar was ik bij een spannend experiment met echte brand in een sloopflat. Het idee was om twee identieke branden te stichten in twee flatjes, en dan de ene te bestrijden met een klassieke offensieve binneninzet en de andere met de nieuwerwetse defensieve binneninzet.
Foto’s van de blusproef in Rhenen, augustus 2012
In het laatste geval moest een nevelkogel gebruikt worden door de (dichte!) deur van het brandende compartiment, zodat de rest van de woning snel doorzocht kon worden. Hetwelk resulteerde in een snellere verkenning en een snellere redding. Ja mensen, de vooruitgang is niet te stoppen.
Overigens leren brandweermensen ook door dingen te doen, in de praktijk. Het liefst met echte brand, maar op zijn minst op een realistisch oefenterrein. Enkele jaren geleden kon je geen brandweerblaadje open slaan, of het ging over realistisch oefenen en flash over containers. Dat geluid is momenteel ietwat verstomd, maar het komt vanzelf weer een keertje terug. Zo gaat dat immers in rizomen.
Zelf was ik ook altijd fervent voorstander van realistisch oefenen, maar tegenwoordig ben ik nog slechts ‘gewoon’ aanhanger. Dat heeft te maken met de 10.000 uren regel van Malcolm Gladwell en Moerdijk, het tweede columnonderwerp dat nog op de plank lag.
Malcolm Gladwell beschrijft in zijn boek ‘Uitblinkers’ dat je ongeveer 10.000 uur aan een bepaalde taak geoefend en gewerkt moet hebben om een expert te worden. Tienduizend uur is ongeveer tien jaar als je af en toe ook nog wat anders doet, zoals je uitrukkleding wassen en je helm schoonmaken.
Als je tien jaar brandbestrijding oefent op een realistisch terrein, ben je dan expert? Ja, van dat terrein. Kun je dan ook alle branden aan? Nee, zie Moerdijk, Haarlem en de Darmoks uit mijn vorige column. Sommige branden zijn zo bijzonder, zijn zo’n afwijking dat je er nooit een expert in kan worden. En je kan dan ook niet verwachten dat dergelijke incidenten goed worden aangepakt. Het is immers de eerste keer dat je er tegen aan loopt.
Don Berghuis had daar zijn eigen parafrase in. Hij zij: “hoe groter de ramp, hoe groter de amateur”. Nou doelde hij vooral op het BT en de rol van de Burgemeester, maar het principe blijft hetzelfde. Je kan niet verwachten dat mensen foutloos handelen op een eenmalig incident zonder ervaring.
Norman Maclean schrijft in ‘Young men in fire’: “There’s not much to learn in fighting big fires from fighting small fires”. Deze uitspraak deed bij mij indertijd vele kwartjes vallen, hetgeen uiteindelijk resulteerde in mijn lectorale rede, ‘De vanzelfsprekendheid van alledag’. Daarin presenteer ik de sturingsdriehoek, een pleidooi om brandweertaken onder te verdelen in standaards, standaardafwijkingen en afwijkingen. En om een veiligheidsmanagement organisatie op te bouwen, waarmee we brandweermensen helpen om onder tijdsdruk de juiste incidentbestrijdingskeuze te maken, die recht doet aan hun ervaring.
Eén van de foto’s uit Tien jaar Ome Ed
Dat werd de oproep tot het ontwikkelen van een nieuwe brandweerdoctrine, waarvan het kwadrantenmodel het eerste product is. Hopelijk gaat er nog veel volgen, zoals een vernieuwde verkenning en het virtueel oefenen van scenario’s. Want daar ben ik inmiddels wel achter, realistisch oefenen is leuk en noodzakelijk voor de standaards, de skills. Maar om te leren omgaan met afwijkingen moet je virtueel oefenen, moet je met zweet in je handen achter een beeldbuis zitten en je vertwijfeld afvragen hoe je dit probleem nu weer moet oplossen.
En zo zit ik op dit moment te zweten op de vraag hoe ik een eind aan deze column ga breien. Ik heb namelijk besloten om er mee te stoppen. Na twintig jaar brandweer en achttien jaar Ome Ed en Punt Edu is mijn verhaal wel rond. Ik heb verteld wat ik wilde vertellen over de oplossingen die ik voor de brandweer zie.
Nu ik niet meer zo vaak op kazernes kom en de vanzelfsprekendheid van alledag begin te missen, denk ik dat er een natuurlijk moment is aangebroken voor een slot. Het plankje met brandweerideetjes is leeg en biedt opeens ruimte voor nieuwe avonturen. Ik blijf jullie volgen van de buitenkant, maar de verhaaltjes van binnen zullen jullie en ik moeten missen. Bedankt voor alle inspiratie en voor het lezen. Dag!
Leeslijst
Rizoomes is zo opgezet dat je in principe overal kunt beginnen met lezen. Toch zijn er een paar blogs die helpen om het geheel beter te volgen als je die eerst gelezen hebt. Dat lijstje staat hieronder.