Rizoomes

Wanderings in crisis

Tag: Museum

Rampen in Valkenburg

23 juli 2023 / / Geen reacties
Leestijd: 8 minuten

Rampen in Valkenburg zijn nauwer verbonden met de nationale rampgeschiedenis dan velen zullen denken, zo bleek tijdens een bezoek aan het Museum Valkenburg. En eerlijk is eerlijk, voor mij was het ook een verrassing. Die wel degelijk in het Museum of Accidents thuis hoort.

Soms schrijf je ergens een blog over omdat je er toevallig in de buurt bent. Als uw razende verslaggever ben ik dan ter plekke en leg vast wat ik er aantref voor het Museum of Accidents. Eerder deed ik dat bijvoorbeeld in Coevorden en Veenhuizen.

Museum Valkenburg

En nu dus over rampen in Valkenburg. Dat was overigens niet helemaal toeval. Wel dat we er paar dagen in de buurt waren, maar dit bezoek aan het Museum Valkenburg hadden we van tevoren al bedacht. Om even snel langs te gaan op een verloren ogenblik.

Dat verloren ogenblik werd donderdag 22 juni. Er was code oranje afgekondigd wegens onweer en aanverwanten, dus dat leek geen handig ogenblik voor een lange wandeling. Wel om een museum te bezoeken en dan ook nog eens zo treffend in Valkenburg, met die oranje code.

Wie weet vond ik er ook nog wel een werk voor de tentoonstelling Rampspoed op het Doek. Dat zou helemaal mooi zijn.

Inleiding op de tentoonstelling Crisis en Catastrofes in Valkenburg. Conform de Kleine Taxonomie van Ongewenste Gebeurtenissen zijn het dat eigenlijk niet. Ernstige ongevallen, dat zijn het wel. En vooruit, we kunnen zover gaan dat het rampen zijn. Misschien niet voor heel Nederland, maar wel in Valkenburg. Als je op de foto klikt, vergroot ie vanzelf. Dat leest makkelijker.

Een nieuw schilderij voor die vaste tentoonstelling op Rizoomes vond ik er helaas niet. Wel een leuke expositie van heftige gebeurtenissen die zich in Valkenburg hebben afgespeeld. Ik zal hier niet het gras voor de museumvoeten wegmaaien en lekker alles verklappen; gaat u vooral zelf ook even kijken.

Maar er zijn wel drie incidenten die ik voor het Museum of Accidents wil behouden als straks de voorstelling over rampen in Valkenburg achter de rug is. Die vind je hieronder, uitgebreid met wat ik via deskresearch uit onder andere Delpher haalde.

Dat blijkt soms echter lastig te verifiëren als je weinig plaatselijke bekendheid hebt. Met name de ontwikkelingen op het kavel van Berg en Dal zijn voor mij lastig met zekerheid te beschrijven. Dus mocht je meer of betere feiten hebben, mail me op info@rizoomes.nl.

Maar één conclusie was mij gauw duidelijk: rampen in Valkenburg zijn nauw verbonden met de nationale rampengeschiedenis. Al zullen weinigen dat beseffen. Met een hoofdrol voor de Grendelpoort en het Grendelplein.

Het eerste dodelijke auto ongeval in Nederland

Op 24 september 1901 vond het eerste dodelijke auto ongeval van Nederland plaats in Valkenburg. In de Limburgse Koerier is het voorval indertijd beeldend omschreven. Zo mooi kan ik het zelf niet, dus laat ik u even met de krant uit 1901. Als je op de foto klikt wordt ie groter, dat leest makkelijker.

Vrijwel alle websites die iets schrijven over dit dodelijke ongeval vertellen hetzelfde verhaal. Allemaal overgenomen uit deze bron van Delpher, was mijn conclusie.

Ik zocht zelf nog iets verder door. Hoe groot was die Grendelpoort eigenlijk? En wat voor soort auto moest er doorheen? Hoe zou dat gegaan zijn?

Eerst maar even over de poort.

Foto na het ongeval 1901
Buitenzijde Grendelpoort 1888
Binnenzijde Grendelpoort 1888
Drie keer de Grendelpoort in Valkenburg, om en nabij dezelfde tijd. Links komt van de tentoonstelling zelf. De andere twee van een website over Rijksmonumenten.

Het is een nauw poortje waar het voertuig tussendoor moest worden gestuurd, hoogstwaarschijnlijk op hoge snelheid door de afdaling van de Cauberg. Dat de remmen het begaven is dus geen grote verrassing. Vermoedelijk was de voertuigbeheersing indertijd ook nog niet heel hoog. Het was allemaal nog zo nieuw.

Het voertuig dat betrokken was bij het ongeval is vergelijkbaar met deze. Volgens het Nederlands Instituut voor Militaire Historie was het een Peugeot die vanaf 1900 in het Nederlandse leger werd gebruikt. Majoor der Grenadiers Jhr. L.C. van den Brandeler en eerste-luitenant der Grenadiers L.W.J.K. Thomson in een Peugeot personenauto die gebruikt werd voor inspecties in 1903.

De militare spectator schreef in 1978 over de eerste auto’s in het Nederlandse leger. Met een paar prachtige observaties uit vervlogen tijden, zoals deze:

Over het ongeval wordt verder niets vermeld. Daarom plaatsen we het in het Museum of Accidents. Al was het maar omdat het herinnert aan die ene kernachtige uitspraak van Paul Valery: de uitvinder van de auto was ook de uitvinder van het auto ongeval.

Alleen was die er tot 1901 niet geweest in Nederland. Probeer je dat eens voor te stellen zonder retrospectieve vertekening. Dan zie je geen geschiedenis, maar indertijd moderne veiligheidskunde.

Brand in hotel Berg en Dal

Op 23 juni 1953 brandde het hotel Berg en Dal vrijwel helemaal af. Alle hotelgasten wisten zich in veiligheid te brengen. Toch was er één slachtoffer te betreuren onder het personeel; de oude huismeester durfde niet uit het raam te springen en kwam zodoende in de vlammen om.

Het interessante van deze brand is dat hij begon in de aanpalende danszaal. Na de herbouw van het hotel aan de Plenkertstraat opende de familie Huijnen in de jaren 70 er een nieuwe danszaal: de Scala Jumbo Dancing.

Ruim twintig jaar lang was dat een begrip in Nederland als één van de grootste megadisco’s van het land. Ik was er zelf nooit, maar iedereen die in de jaren zeventig en tachtig naar Hilversum 3 luisterde had er wel eens van gehoord.

Zou je dan kunnen zeggen dat juist de brand van het hotel voor dit succes van de Scala Jumbo Dancing heeft gezorgd? En dat het daarmee een voorbeeld is van antifragility?

Drie keer Plenkertstraat. Als eerste het hotel in 1948. Daarnaast de Scala in de jaren 80. Het laatste event was op 15 april 1995, voor zover ik kon nagaan. En als laatste zoals het er nu uitziet rondom de Polfermolen, een wegkwijnend multifunctioneel centrum. Dat beeld is van Google streetview. De andere twee afbeeldingen zijn van Rundsje Vallekeberg.

Nu zijn die gebouwen alsnog weg en is er een multifunctioneel centrum voor in de plaats gekomen. De vraag is natuurlijk wat er hierna komt. Want als de brand in Berg en Dal één ding laat zien is dat een ongewenste gebeurtenis niet het einde hoeft te zijn van een plek.

Misschien is het zelfs wel een begin. Rampen in Valkenburg komen en gaan. Net als overal. Het gaat niet om wat je overkomt, maar om wat je er mee doet.

Busongeval op het Grendelplein

Op 29 september 1954 weigeren de remmen van een autobus die de Cauberg afrijdt. Het voertuig raakt onbestuurbaar en botst frontaal op een monument van Pierre Cuypers, dat daar in 1889 was geplaats ter ere van 50 jaar Koninkrijk der Nederlanden. Vijftien mensen kwamen direct om het leven, vier overleden later aan hun verwondingen.

Op deze foto is het monument op het Grendelplein nog te zien, waar de bus frontaal op is gereden. Foto is van Gerard Martens.

Daarmee was het verhaal nog niet af. Volgens de Belgische justitie was het ongeval te wijten aan slecht onderhoud en was de status van de bus zodanig dat er niet mee gereden had mogen worden. Daarom werd ook de buschauffeur veroordeeld, omdat ie toch was gaan rijden.

Voor zover ik kan nagaan is dit het eerste grote busongeval van Nederland. Op vrijwel dezelfde plek als het eerste dodelijke auto ongeval. Kennelijk een gevaarlijk punt, dat Grendelplein in Valkenburg. En daarmee is het hoofdstuk rampen in Valkenburg integraal verbonden met de rampengeschiedenis van Nederland.

Alleen anders dan iedereen misschien zou denken.

In de jaren zeventig is de weg naar de Grendelpoort aangepast, in de hoop het aantal rampen in Valkenburg te beperken. Het lijkt erop dat dat in ieder geval gelukt is. Wat overblijft zijn de overstromingen.

Maar dat is weer een heel ander verhaal.

Wandelen op Schiermonnikoog

9 juli 2023 / / 1 reactie
Leestijd: 8 minuten

Wandelen op Schiermonnikoog is het derde blog van het project Waddenwandelen. En hoewel het natuurlijk veel lijkt op Texel en Vlieland, lijkt het er net zo goed helemaal niet op. Eigenlijk kent elk eiland zo zijn eigen microcultuur. Wat je ergens ook wel weet, maar in de praktijk dan toch weer heel anders uitpakt.

Zo bleek ons in het laatste weekje van juni 2023. Want toen waren wij er namelijk.

Het terras bij Graaf Bernstorff wordt gekenmerkt door de vele musjes die op kruimels (en meer) hopen en brutaal over tafels huppen en op stoelleuningen gaan zitten. Tekening is van Wendy Kiel.

Op naar Schier

Op naar Schier kent twee fases: je vertrekt met de boot en je komt aan op het eiland. Voor het gemak laat ik dan de rit naar Lauwersoog er maar even buiten. Vanuit onze woonplaats was dat prima te doen en ook een parkeerplaats op P1 was snel gevonden zonder reservering. Maar we zaten dan ook wel net buiten het seizoen. Mogelijk is dat in de vakantieperiode een stuk krapper.

Wel jammer dat er bij terugkomst een flinke kras in het portier zat. Ik neem voortaan maar even een fotootje van de buurauto’s.

Vanuit P1 loop je zo de passagiersterminal van Wagenborg op. Alhoewel terminal groter klinkt dan het is. Het enige koffieapparaat was kaduuk en verder was er niets te beleven. Gelukkig zit er op loopafstand een aardige horecagelegenheid, Waddengenot.

Op de middelste foto hierboven zie je daar het terras van, met enkele toevallige passanten. Met links daarvan het uitzicht op de sluizen en rechts de boot zelf. Die doet er zo’n 45 minuten over om aan de overkant te komen.

De aankomst op Schiermonnikoog gaat lekker snel. Ons hotel had een taxi geregeld, maar met bussen gaat het ook prima. Het systeem is er duidelijk op ingericht. En een fiets huren kan er ook, het is allemaal heel dichtbij.

In ons hotelletje hadden ze een vluchtladder. Veel over gelezen, maar nog nooit in het echt meegemaakt. En hij zat er nog in ook :-). Of ie ook in de praktijk werkt heb ik gelukkig niet uit hoeven proberen.

Op Schier

Op het eiland is eigenlijk maar één dorp, daar speelt het zich allemaal af. Aan de westkust liggen nog wel enkele strandhotels, maar wat daar precies gebeurt hebben we niet echt uitgezocht.

Schiermonnikoog is verder een schattig dorpje, ruim opgezet en met veel bomen. De sfeer is er heel anders dan op Vlieland, misschien ook wel door al die schoolklassen die we steeds overal tegenkwamen.

In het midden van het dorp is een soort plein, niet te missen door de walviskaken. Iets verderop staat een bronzen beeld ter herinnering aan de naamgevers van het eiland: een monnik in een grijze pij.

Aan het eind van het plein liggen twee hotels. Hotel Pension van der Werff is de klassieker en ook nog net zo ingericht als vroeger. Hotel Graaf Bernstorff zit er een jaar of tien. De ene het café, de ander het terras. Je leest er meer over in dit artikel van Eric van der Berg.

Van der Werff
De eetzaal bij Van der Werff
Bernstorff binnen

Wij gingen een keertje naar Van der Werff en een keertje naar de Graaf. Allebei leuk en een ervaring op zichzelf. Soms is er geen beste.

Schierbier

Dat gezegd hebbende, het terras van Bernstorff is wel heel prettig. Het ligt op een goede plek, met een klein afdakje voor als het regent. En ze hebben een eilandbiertje, Hippo. Licht zurig met een wat chocoladerig afdronkje. Voor de liefhebber, zal ik maar zeggen.

Op Vlieland had ik al eens een rijtje Fortuna’s uitgeprobeerd. Bij strandtent De Marlijn dronk ik deze Stortemelk Wit. Lekker fris met een klein bittertje tegen IPA aan. Goed te doen.

Maar de favoriet is Vienna bier van Maallust, door onze Spaanse ober overtuigd uitgesproken als bjenna. Ik kende het al van eerdere bezoeken aan Veenhuizen, waar de brouwerij staat. Het is een mooi koperrood bier met een ingetogen, moutige smaak. Tegen een ale aan.

Blikvangers

Wie eiland zegt, zegt vuurtoren. En dan heb je op Schier mazzel, daar staan er twee. De witte is buiten dienst en prijkt hoog boven het dorp uit. De rode is nog wel in gebruik en staat iets westelijker tegen de duinen aan. En voor de vuurtorenliefhebbers raad ik altijd vuurtorenberichten aan. Dus nu weer.

Iets voorbij het dorp en nog net niet bij paviljoen De Marlijn ligt de Wassermanbunker. Die moet je even bezoeken, je kan nog bijna overal in en het is helemaal gratis. Vlak daarbij ligt het bunkermuseum. Ook daar moet je even naar binnen, vind ik, voor drie euro weet je daarna meer dan genoeg over WOII op het eiland.

Sowieso geldt bij elke wandeltrip dat je er de plaatselijke bieren probeert, de bunker bezoekt en bij de vuurtoren gaat kijken. Dat is nu eenmaal de etiquette van de waarachtige wandelaar. Jaja.

Wandelen

Maar het was uiteindelijk om het wandelen te doen. Wij liepen twee stukken op Schiermonnikoog. De eerste wandeling bestond uit het derde kaartje en een stuk van de tweede. Het lange uitsteeksel gaat door een natuurgebied, waar je vrijwel niemand tegenkomt. In ieder geval niet met het weer dat wij hadden.

Deze panoramafoto laat het eerste stuk van de wandeling goed zien. Een kaarsrecht pad door het groen. Dat ik eerlijk gezegd wel wat saai vond. Kilometers alleen maar recht vooruit.

Aan het eind van het pad kom je de duinen in en zit je opeens op een reusachtige zandvlakte. Hier lopen al wel weer wat fietspaden, dus daar was het iets drukker. Nou ja, we zagen één ander stel verderop lopen. Dus nog steeds uitgestorven.

Omdat het eb was konden we makkelijk over het strand terug. En dat was natuurlijk wel weer heel leuk om te doen, zoals strand eigenlijk altijd de moeite waard is. Als het zand tenminste een beetje hard is….

Aan het eind van het strand zit De Marlijn. Een OK strandtent met een uitgebreide kaart en leuke sfeer. Zou ik zeker even aandoen tijdens de wandeling. Als afsluiting.

Daarna moet je nog wel 2 km naar het dorp. Die komen er dus nog bij. Uiteindelijk liepen we die dag 22 kilometer.

Kattendoorn
Slangenkruid
Echte Koekoeksbloem

De tweede wandeling was een stuk levendiger. Die ging over kaartjes 1 en 2 en kruist meerdere fietspaden. Je komt er langs wat woonwijkjes in de duinen, de rode vuurtoren en een strandhotel wiens naam ik even kwijt ben. Maar je kan er prima lunchen.

Op dit stuk staan er veel meer bloemetjes dan bij de eerste wandeling. Hoe dat komt weet ik eigenlijk niet. Dit stuk was uiteindelijk zo’n 18 kilometer.

Uitgeschierd

Toen zat het er helaas al weer op. Hierboven zie je nog een kleine impressie van het dorp. En hieronder zie je het uitzicht als je het dorp uitloopt richting de jachthaven op het wad. Inderdaad hadden we niet al te best weer. Neem dus goede regenkleding mee, ook in de zomer.

De Rottum bracht ons ook weer thuis. Deze keer hadden we geen taxi naar de haven, maar waren we met de bus. Wat een semi-militaire operatie op zich is, om iedereen op tijd met de bus naar de haven te brengen. Maar voor wie denkt als een verslaggever is alles leuk. Daarop vormt wandelen in Schiermoonikoog dan ook geen uitzondering.

Op naar het volgende eiland.

Dit is het derde blog in de serie Waddenwandelen. De andere blogs vind je hier, de rest die nog moet komen zal je daar ook een keer aantreffen.

Rampspoed op het doek

27 augustus 2022 / / Geen reacties
Leestijd: 8 minuten

Rampspoed op het doek is het rampenmuseum van Rizoomes. Letterlijk een Museum of Accidents, een wandering in crises. Bedoeld ter inspiratie, om ook eens op een andere manier naar het vak van crisismanager en incidentbestrijder te kijken dan uit een boek of een oefening. En ook om een beetje gevoel voor betekenisgeving te krijgen. Wat betekent rampspoed voor een samenleving? Hoe kan je dat op andere manieren uitdrukken dan in een evaluatierapport?

Tenzij anders vermeld zijn hebben we de schilderijen in dit blog zelf op de foto gezet. Als je op een galerijtje klikt met je muis wordt de foto vergroot. De plaatjes met de tekst ernaast kun je vergroten met je linkermuisknop en dan foto openen in ander tabblad.

Hockney’s Eye in Teylers, Haarlem

Eind oktober 2022 bezochten we Teylers Museum in Haarlem. Het laatste weekend dat Joost Swartes ode aan het boek gecombineerd kon worden met de nieuwe tentoonstelling Hockney’s Eye. De laatste bleek een interessante, doch kleine uitstalling. Dat ruimschoots werd goedgemaakt door de vaste collectie van het museum. Daar ga ik zeker nog eens terug.

Ferdinand de Brackeleer Kenau Hasselaar tijdens het beleg van Haarlem 1829
Christiaan Dreibholz Schipbreuk op Engelse Kust 1839
Johannes Christiaan Schotel Storm op Zee 1825 Teylers
Teylers heeft een klein rijtje met maritieme rampen hangen. Een beleg, schipbreuk en een storm.
Dit schilderij heet ‘Danger’ en is van Andy Warhol, 1980. Normaal hangt het in Fitzwilliam Museum, Cambridge, maar nu gebruikte Hockney het om uit te leggen hoe je met een diaprojector een kunstwerk kunt creëren voor Hockney’s Eye. En omdat Danger vaak de voorbode van rampspoed is mag ie ook in het Museum of Accidents.

Singer Laren

Jan Toorop Brandend Belgie Rampspoed op het Doek
Brandend België is een overdonderend schilderij van Jan Toorop uit 1917. Meer dan een miljoen Belgen vluchtten naar Nederland door de WOI. Meer dan bidden kon je volgens Toorop niet doen. Liefde in wanhoopstijden noemde hij het werk.
Fragmenten

Levend Landschap in Stedelijk Museum Schiedam

In het Stedelijk Museum Schiedam (SMS) loopt de tentoonstelling Levend Landschap nog tot 6 november 2022. Aan de hand van de elementen vuur, water, lucht en aard presenteert het SMS schilderijen uit zes eeuwen Maasdelta. Waaronder de nodige rampspoed, zoals uit onderstaande doeken blijkt.

Kruitexplosie Delft 1654
Nachtelijke brand 1660
Deze twee schilderijen zijn van Egbert Lievensz van de Poel. Van de Poel schilderde veel branden, volgens het SMS een typisch Rotterdams onderwerp. Van de Poel verloor zijn dochter bij de kruitexplosie en maakte meerdere doeken van die ramp.
Rampspoed op het Doek. Jan Bakker 1940 Brandende Belastinggebouwen Boompjes
Jan Bakker Brandende belastinggebouwen aan de Boompjes na bombardementen in 1940
Nicolaas Barnouw Brand in de Gapermolen Schiedam 1864
Gijsbertus Haasbroek Brand in Pottebakkersteeg Rotterdam 1779

Cornelis van Culemborgh legde dit beeld van kruiend ijs in de Delfshaven vast in 1565. Dergelijke ijsdammen waren een groot risico voor de dijken in de Maasdelta. Op 2 januari van dat jaar schoof deze berg van 6 meter hoog over het Vrouwenhuis op het westelijk havenhoofd. Alleen de torenspits is nog zichtbaar.

Henk Chabot schilderde in 1944 dit beeld van de inundatie rond Rotterdam. Op 11 februari 1944 zetten de Duitsers grote stukken land onder water in een poging de aanvallen van geallieerden af te slaan.

In 1809 vond er in de Alblasserwaard een grote overstroming plaats nadat door strenge vorst diverse dijken doorbraken. Jacon van Strij schilderde hoe de sluizen bij Elshout (huidige Kinderdijk) het water afvoerden. De overstroming zou gevolgd worden door een langdurige hongersnood. Rampspoed komt zelden alleen.

Op dit schilderij uit 1574 beeldt Leonard Bremmer het doorsteken van de Berkel af. Dat moest het land laten onderlopen om de Spanjaarden uit Leiden te houden. Het ondergelopen land is daarna waardeloos en produceert geen voedsel meer. Het leidde tot een lange hongersnood.

Wanderlust in het Dordrechts Museum

Niet ver van Schiedam heeft het Dordrechts Museum een tentoonstelling over reizende schilders in de 19e eeuw. Wanderlust, heet ie, en ook die is zeer de moeite waard. Hij loopt nog tot 8 januari 2023. En hoe melancholisch die reisdoeken ook mogen zijn, ook onderweg slaat de rampspoed soms toe.

Saleh Bustaman Uitbarsting Merapi 1865
Louis Meijer Schipbreuk voor Franse kust 1864

So Future in het Rijksmuseum Twente

Het Rijksmuseum Twente (RMT) houdt van 18 juni t/m 25 september 2022 een tentoonstelling over onze kijk op de toekomst. Op het grensvlak van technologie, cultuur en maatschappij worden er verhalen verteld waarin de rampspoed niet ontbreekt, zoals in de installatie ‘Corrupted Air’ van Femke Herregraven.

Daarin legt zij een verband tussen de eerste sterftetabel uit 1662 en een overzicht van zogenaamde rampobligaties tussen 1996 en 2018. Rampobligaties speculeren op rampspoed. De verzekeraar zet ze uit, tegen een hoge rente, en ontvangt zo geld om schade te vergoeden als er zich een ramp voordoet. Op dat moment is de obligatie veel minder waard of zelfs waardeloos. Maar als er zich tijdens de looptijd geen ramp voordoet, krijgt de lener zijn geld terug met de hoge rente.

10 meters of sound is een indrukwekkende installatie van Philip Vermeulen. Hij balanceert op het kantelpunt van fascinatie en dreiging. De beweging van de elastieken is een ‘visueel schouwspel vol optische illusies, tegelijkertijd hoop je als toeschouwer dat je geen gevaar loopt.’ Het systeem loopt continu door, met enorm zwiepend lawaai, afwisselend hard en harder. Toevallig toen ik dit filmde stopte hij even. Alsof uiteindelijk alles stil valt.
Gerard van Nijmegen Landschap in de Storm 1804
Joos van Cleve Portret van onbekende man 1515

Het portret van Joos van Cleve laat zien dat de middenstand dankzij de handel positie kon verwerven in de 16e eeuw. De macht lag niet alleen maar bij de adel, maar ook bij hen die goed geld hadden verdiend. De verliezer was de gewone man, die nog steeds hard moest werken voor zijn inkomen of in armoede verviel. Wie eenmaal geld heeft, hoeft geen arbeid meer te verrichten.

Rampjaar in het Haags Historisch Museum

Het Haags Historisch Museum organiseert van 2 juli t/m 13 november 2022 een tentoonstelling over het rampjaar 1672. Toen werd de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden overvallen door rampspoed. Zowel de Engelsen, Fransen als twee Duitse staten vielen de Republiek aan. Elk met een eigen belang, dat elkaar vond in de gezamenlijke wens de Nederlanden een toontje lager te laten zingen dan wel een kopje kleiner te maken.

De vijandelijkheden waren zowel fysiek, met oorlog en bezetting, als virtueel, met opruiende teksten en tekeningen. Uiteindelijk lynchte een woeste meute de gebroeders De Witt in Den Haag, opgejut door valse voorwendselen, fake nieuws en pamfletten. De parallellen met de huidige tijd liggen voor het oprapen en dat doet het Haags Museum dan ook.

Aan de hand van de thema’s verdeeldheid, saamhorigheid, geweld en wantrouwen wordt een vergelijk gemaakt tussen de corona epidemie van 2020 en het rampjaar 1672. Heel diepgaand is het niet, maar het signaleert wel een opmerkelijke tendens. Zoals ik in dit blog over crisis als fout of strijd schrijf, het menselijk gedrag laat zich moeilijk veranderen.

Eindhoven ‘t Silveren Seepaerd

Op de plek waar ooit ‘t Silveren Seepaerd afbrandde staat nu in een achteraf steegje een onooglijk terras met deze foto’s van de brand uit 1971. Rampspoed op doek, captain, but not as we know it.

Over de brand in de Nieuwe Kerk van Dordrecht in 1658 schreef ik een apart blog. En de graffiti van Gerard Houckgeest in de Nieuwe Kerk van Delft uit 1651 bespreek ik hier.

Waarom gevoel voor kunst je een betere crisismanager maakt

6 februari 2022 / / Geen reacties
Leestijd: 6 minuten

Kunst kan je een betere crisismanager maken, zo leerde ik tijdens de ontdekkingstocht die dit blog heeft opgeleverd. Hoe je via een plaatje op Twitter bij een podcast komt en daarna bij een boek over de rechter hersenhelft. En tenslotte eindigt bij het sluiten van musea tijdens lockdowns en wat dat zegt over de kwaliteit van des kabinets crisismanagement.

Het begin van een tocht

Hoe de dingen soms gaan.

Het begon met dit plaatje dat ik op Twitter tegen kwam.

Kunst maakt je een betere crisismanager

Het vermogen om schoonheid te begrijpen en appreciëren maakt je een betere besluitvormer, zegt Dave Snowden hier. Je weet wel, die van Cynefin. Niet de klokkenluider.

Wat ik dan lees: hoe maakt gevoel voor kunst je een betere crisismanager? Hoe zit dat?

Daar moest ik dus meer van weten. Dat begint zoals altijd met Mister Google. Al gauw was ik er achter dat de bewuste uitspraak was gedaan in een podcast van Jim Rutt. Rutt was ooit baas bij Network Solutions en het Santa Fé Instituut, een onderzoeksinstituut naar complexiteit, chaostheorie en zelforganisatie. Nu had hij een podcast over ‘cutting edge thinking in science and technology and the future of our economic, political and social systems and institutions.’

Vervolgens stapte ik op het roeimachien met een koptelefoon, mijn manier van kiloknallen. En dat viel in het begin niet mee, die podcast. Rutt heeft namelijk zo’n typisch ronkende Amerikaanse stem waar ik me echt even overheen moest zetten om te blijven luisteren. Want ik wilde immers weten waarom kunst je een betere crisismanager maakt. Ik roeide dus voort, de twintig minuten zaten er nog niet op.

Exaptief

Bij een discussie over het ontwerpen van artificial intelligence kwam eindelijk de gezochte uitspraak voorbij. Snowden zei dat ontwerpers van AI-systemen zowel over voldoende ethische als esthetische bagage moesten beschikken.

Because aesthetics is about abstractions. Music and art come before language in human evolution, so human language evolves from abstractions. The evolutionary argument for this is it allows rapid exaptive thinking. The ability to rapidly repurpose things is actually comes from abstraction. It’s also a matter of you get higher empathy in abstraction than you do in the material.

dave snowden

Dit moest ik een paar keer terugluisteren voordat ik het begreep. Vooral dat stukje over exaptive thinking. Van exaptive vond ik zo gauw geen Nederlandse woord, anders dan exaptief. Dan weet je natuurlijk nog niets.

In 2018 kwam ik er tijdens een sabbatical achter dat de Toren van Babel van Pieter Brueghel gewoon in het Boijmans van Beuningen hangt.

Exaptief blijkt een begrip uit de evolutiebiologie te zijn. Het betekent dat sommige door evolutie verkregen functies een ander doel krijgen dan waar ze ooit voor ontworpen waren. Het is een soort serendipiteit die groeit en evolueert, maar is geen adaptatie an sich. Het ontstaat namelijk niet uit aanpassing, maar als toevallig extraatje. ‘Wat handig dat ik die slurf daar ook voor kan gebruiken.’

Wat zegt Snowden volgens mij nou in dit stukje? Hij zegt dat schoonheid en kunst afkomstig zijn uit abstracties, waardoor er het vermogen ontstaat om toepassingen te zien uit materiaal dat daar oorspronkelijk niet voor bedoeld was. Doordat je anders naar de wereld leert kijken, zie je oplossingen die je anders had gemist. Je leert hergebruiken.

Van kunst leer je improviseren; patronen te zien; met complexiteit om te gaan. Dat is wat Snowden volgens mij zegt.

Hersenhelft

Maar daar eindigt dit verhaal niet. Ik deed nog een paar zoekslagen en vond toen een verwijzing naar een boek van Daniel Pink, A whole new mind. Over het trainen van de rechter hersenhelft. Het is juist die rechter hersenhelft waar het gevoel voor kunst wordt ontwikkeld, waar je leert abstract te denken. Kennelijk kan je dat ontwikkelen, kun je dat oefenen.

Mark Rothko Grey Orange on Maroon
Mark Rothko, Grey, Orange on Maroon, No. 8, 1960, Museum Boijmans Van Beuningen. Eigen foto

Pink onderscheidt zes gebieden waarmee je die rechter hersenhelft aan de praat moet krijgen.

  1. Design. Het gaat er niet alleen om dat je iets maakt, maar dat je iets moois maakt. Iets wat je raakt. Dat je het wil hebben.
  2. Story. Alleen informatie is niet genoeg om mensen te overtuigen. Je moet er een verhaal van kunnen maken, een narratief.
  3. Symphony. Gaat over het grotere plaatje zien. Een analyse is mooi, maar niet genoeg. Het moet passen in een groter geheel, in een symfonie.
  4. Empathy. Dat behelst inlevingsvermogen, het verplaatsen in iemand anders die misschien helemaal niet op je lijkt. Empathie is afstand nemen van je ego.
  5. Play. Gaat over lol, leuk, grappig humor. Over kwinkslagen maken en relativeren.
  6. Meaning. Waar doe je het voor? Wat is het hogere doel, behalve geld verdienen en status?

Voor elke vaardigheid beschrijft Pink vervolgens oefeningen en activiteiten. Ik ga dat niet allemaal zitten opnoemen hier, maar een paar voorbeelden wil ik wel geven. Omdat ik weet dat het werkt.

Oefenen met rechts

  • Hou een boekje bij met aantekeningen. Of met tekeningen. Schrijf je gedachten op, een zin die je voorbij hoort komen, iets wat je leest, een scene van straat.
  • Schrijf een Ultrakort Verhaal. Of een lange.
  • Ga naar een museum. En dan nog eens. En nog eens.
  • Wordt een design detective. Als je in een gebouw bent, of bij iemand thuis, kijk dan eens goed rond. Wat bevalt je er aan? Wat niet? Waarom is dat? Schrijf het in je boekje.
  • Pak eens een voorwerp en vraag je af waarom je het nu zo leuk vindt.
  • Lees boeken over heel wat anders dan crisismanagement. Bijvoorbeeld Brieven aan Camondo. Vuurtorenberichten. Of De Tijgerkat.
  • Kijk om je heen, naar de mensen die je ziet. Wie zijn het, wat zouden ze aan het doen zijn? Wat is het verhaal achter die groep?
  • Maak foto’s, geen kiekjes. Wat is je standpunt, je compositie? Wat is je verhaal?
  • Doe dingen die je niet kan. En leer van de fouten die je maakt. Ga gewoon eens tekenen.
  • Luister mensen af. In de trein, in de winkelstraat. Of in de kroeg. Onthoud de verhalen of schrijf ze gelijk op. Handig hè, dat boekje.
  • Als je naar een talkshow kijkt, let dan eens wat minder op wat men zegt en meer op hoe ze het zeggen. Welke gezichtsuitdrukkingen zie je? Welke lach is nep en welke is echt?
  • Dwaal en verdwaal. Wander. Bezoek een labyrinth.
  • Bezoek een concert. Kijk hoe de band of het orkest samenspeelt, hoe ze improviseren en elkaar weer terugvinden. Hoe zijn de composities opgebouwd?
  • Of duik eens echt in een nummer, zoals hier in Red Right Hand. Wat betekent het, welke associaties roept het op; wat is het verhaal achter het verhaal?
  • Kijk af en toe in je boekje en zoek naar de rode draad. Wat heb je er onbewust allemaal in gestopt?

Wanderen

Keith Haring, Untitled 1982. Ook in het Boijmans.

Zoals je ziet heeft geen van deze activiteiten iets te maken met proces, optimalisatie of efficiëntie. Dat zijn dingen voor het linkerbrein. Ook belangrijk, maar dat doe je al de hele dag met je Excel sheets, je KPI’s en je lijstjes.

Het rechterbrein daarentegen gaat over kijken, verbazen en verwonderen. Zien zonder ego. Ontdekken van patronen in complexiteit, verhalen in situaties, schoonheid in kunst. Allemaal dingen die je een betere crisismanager maken omdat je leert omgaan met abstracties.

Dat het kabinet elke keer na een lockdown de musea en de kunsten pas als laatste weer heropent geeft daarom te denken over de kwaliteit van hun crisismanagement. Hopelijk lezen ze dus dit stukje en laat men de kunsten verder ongemoeid. Wie weet worden ze nog exaptief. (Ja, scroll nog maar eens omhoog 😊)

Dit blog is onderdeel van Prohairesis, de stoïcijnse kunst van het jezelf voorbereiden op jezelf. Laatste update is van 9 juni 2023. Andere blogs uit dat rijtje zijn bijvoorbeeld Strijdvaardig leven en Alle crises ben je zelf.

Brand Nieuwe Kerk Dordrecht

18 augustus 2021 / / Geen reacties
Leestijd: 6 minuten

Op 22 januari 1568 woedde er een grote brand in de Nieuwe Kerk van Dordrecht. Jan Doudijn legde de gebeurtenis vast op een fascinerend doek, dat in het Dordrechts museum hangt. Een kleine analyse.

Brand Nieuwe Kerk Dordrecht 1568
Het schilderij van Jan Doudijn in vol ornaat. Met een Iphone gefotografeerd tijdens bezoek aan het Dordrechts Museum.

De grote brand in de Nieuwe Kerk van Dordrecht is om meerdere reden interessant. In de eerste plaats als nieuwsfeit. Het is een soort persfoto die Doudijn er van heeft gemaakt. Althans, zo lijkt het. Keurig netjes alles geschilderd zoals hij het gezien heeft. Of hem verteld is, dat is onbekend.

Het meest fascinerende vind ik echter de compositie, waarin schout Adriaan Blijenburgh pontificaal middenin staat afgebeeld. Het tafereel draait volledig om hem. Blijenburgh is het centrum van de gebeurtenis, misschien is hij zelfs wel de verlosser, we weten het niet.

Wat we wel weten is dat de Nieuwe Kerk werd herbouwd. Betaald door vier families, waaronder die van Blijenburgh. Volgens de tekst naast het schilderij in het museum stonden de familiewapens van de vier betalende families op de blusemmers. Ik heb dat zelf niet goed kunnen zien. Overigens bestaat de Nieuwe Kerk nog steeds.

Tekst op de lijst

Rondom het schilderij is een rijm op de lijst geschilderd, waarschijnlijk in een uitloper van het Middelnederlands. Zo’n tekst maakt het schilderij voor mij meer waard. Het wordt welhaast een document, ook al zijn de vier regels niet direct helemaal duidelijk. Het vergt minimaal twee keer lezen.

T WAS OP DACH NA AGNIETEN DACH

VAN DAT IAER STAAT HIER GESCHREVEN

MEN DE NIEUW- KERKCK VERBRANDEN SACH

WAS ‘T VIER GROOT SEER STIIF VERHEVEN

Agnietendag is de naamdag van de heilige Agnes, 21 januari. De tweede en derde regel spreken eigenlijk wel voor zich. De laatste zin vond ik in eerste instantie lastig te begrijpen, maar toen ik via een online Middelnederlands woordenboek had ontdekt dat ‘vier’ ook ‘vuur’ betekent was het nader bericht gelijk duidelijk: zeer grote brand, stijf verheven.

Details

Ik maakte ook nog drie detailfoto’s van het schilderij, omdat ik benieuwd was of je bij uitvergroting interessante brandfeitjes kon ontdekken. Zoals ik ook bijvoorbeeld de grafitti bij dit werk van Gerard Houckgeest had gevonden.

Bij het schilderij van Doudijn had ik vooral brandweer vragen. Hoe getrouw zou deze brand zijn nageschilderd? Is het een artist impression, of mogen we er toch nog wat brandtechnisch uit afleiden? Zo ja, dan nog zal het lastig interpreteren zijn, omdat zulke oude gebouwen nu eenmaal een ander brandgedrag hebben dan we tegenwoordig gewend zijn in de praktijk.

Er vallen wel een paar dingen op:

  • Op het eerste plaatje zie je dat de brand binnen volledig ontwikkeld is. Door de ramen is de vuurgloed goed zichtbaar. Opvallend is wel dat het glas er kennelijk nog helemaal in zit. Voor een glas in lood van die omvang is dat een opmerkelijke prestatie. Als het klopt, natuurlijk.
  • Het tweede en derde plaatje laten zien dat het dak al deels is ingestort. Dat doet iets met de stabiliteit van zulke oude gebouwen, zou je zeggen (het stond er al vanaf 1170). Niet voor niets staan die vaak bol van de muurankers omdat de muren elkaar hangend staande houden. Toch lijkt het metselwerk op het schilderij nog ongeschonden en staat alles nog fier overeind.
  • Op het derde plaatje zien we de toren. Met een kerkklok er nog in, lijkt het wel. Dat is niet heel waarschijnlijk als de brand echt zo groot was.
  • Er is op het tweede plaatje iets te onderscheiden wat op een badkuip op wielen lijkt. Misschien was het een watervoorraad voor de emmers. De brandspuit zoals Jan van der Heijden die beschreef was er pas vanaf 1671 – 1673, dus die kan men nog niet ingezet hebben.

Al met al denk ik dat deze weergave van de brand in de Nieuwe Kerk van Dordrecht niet heel waarheidsgetrouw is. Maar daar was het waarschijnlijk ook niet voor bedoeld. Ik vermoed zelfs dat de brand in het echt minder groot was dan hier afgebeeld. Met blusemmers krijg je mijns inziens zo’n volledige kerkbrand nooit onder controle en zal het gebouw tot de grond toe afbranden. Omdat de herbouw in 25 jaar tijd gerealiseerd werd, mogen we aannemen dat een groot deel van de kerk gespaard is gebleven.

Adriaan Blijenburgh

Waar zou het schilderij dan wel voor bedoeld zijn geweest? Ik denk in de eerste plaats om het leed dat Dordrecht getroffen had aanschouwelijk te maken. Zo zag onze Nieuwe Kerk er uit tijdens de brand, is het niet verschrikkelijk?

Maar daarnaast denk ik dat het een reclamefolder was voor Adriaan Blijenburgh. Prominent Dordtenaar die de gemeenschap redt en die je gerust schout / schepen / burgemeester kan maken. Ik heb niet kunnen vinden wie de opdrachtgever was van Doudijn, maar het zal me niets verbazen als het Adriaan zelf was, dan wel één van zijn vrienden.

Twee keer schout / schepen Adriaan Blijenburgh. Links een detail als brandmeester uit het schilderij van Jan Doudijn. Rechts van een portret getekend door Samuel van Hoogstraten uit 1677, te vinden in het Rijksmuseum.

Voorstudies

Jan Doudijn maakte kennelijk ook voorstudies van het uiteindelijke schilderij. Deze tekeningen zijn eigendom van het Gevangenismuseum. Gezien de rol van Blijenburgh als schout / schepen is dat niet zo vreemd. De schout was immers belast met het handhaven van de openbare orde.

En dat is dan weer het mooie van het moderne internet, uurtje zoeken en je vindt van alles. Zoals deze voorstudies die Doudijn maakte. Interessant om te zien dat de positie van Blijenburgh op de linkerfoto in de definitieve versie een kwart slag is gedraaid, meer prominent is gemaakt. Ook weer een aanwijzing voor een opdrachtgever die met dit schilderij ook andere doelen wilde dienen dan een waarheidsgetrouwe weergave van de werkelijkheid.

Met recht een fascinerend doek. Ga hem vooral in het echt bekijken.

Wendriaan

1 december 2020 /
Leestijd: 3 minuten

Op deze pagina vind je de tekeningen van Wendy in de zogenaamde Wendriaan stijl. Een stijl die ze heeft gebaseerd gebaseerd op Piet Mondriaan. Een versimpelde weergave in blokken met zwarte lijnen/achtergrond.

Klik op de Wendriaan om hem helemaal te zien.

Aung San Suu Kyi
Amanda Gorman
wendriaan
Angela Merkel
George Washington
Donald Trump
Einde presidentschap Trump
Kerstman
Joe Biden
Wendriaan van Ed
Ed Oomes
Mark Rutte
Nacht van de Popmuziek
Sinterklaas
Wendriaan brandweerauto
Mondriaan brandweerauto
Vincent van Gogh
Wendriaan met de parel
Meisje met de parel
Meisje met de parel
Sigmund
Rembrandt
Rembrandt
Martin van Buren
Chief Mouser – Kat Larry
President van de Verenigde Federatie van Planeten
Nystalus Obamai
Vaira Vīķe-Freiberga
Mary Robinson

Oog in oog met een oude meester. De graffiti van Gerard Houckgeest

29 juli 2018 / / Geen reacties
Leestijd: 6 minuten

Wellicht hoorde je nog nooit van Gerard Houckgeest. Maar na dit blog is dat wel anders. Het is gewoon de eerste bij mij bekende graffiti master van Nederland. Uit 1651. Echt wel.

Ik had mezelf beloofd om in mei en juni 2018 eens een flink aantal musea te bezoeken. Met schilderijen. En daarna zou ik er dan een stukje over schrijven. Een essay of zo, over hoe ik oog in oog met de oude meester had gestaan. Dat hij en ik hetzelfde beeld hadden gezien, eeuwen overspannend en dat daarmee een bijzondere connectie was blootgelegd. Vervolgens zou ik diepzinnige gedachten daarover aan dit blog toevertrouwen. Het zag er destijds uit als een goed plan.

Gewoon doen maar dan, toch?

Aldus toog ik opgewekt naar het Mauritshuis in Den Haag, het Meisje met de Parel was mijn doel. In de desbetreffende zaal zag het echter zo zwart van de mensen dat ik eerst maar eens verder ging kijken. Ik was er nu toch en voordat ik Vermeer ongestoord in de ogen zou kijken, was het vast al weer een uurtje later. Op verkenning dus, in dat imposante pand naast het Binnenhof.

In een zaal verderop vond ik een schilderij van Gerard Houckgeest. Nog nooit had ik van de beste man gehoord en vele anderen kennelijk ook niet; naast mij en een oude suppoost was er helemaal niemand in de ruimte. Misschien kon ik hier mijn plan ten uitvoer brengen, voor een eerste keer moest ik wellicht ook niet te kieskeurig zijn.

Lekker beginnen met een Houckgeestje, om te oefenen. Uitproberen, evalueren, verbeteren. Vermeer kwam dan gewoon een volgende keer aan bod.

Ik keek om te beginnen daarom nog eens goed op het bordje, om mijn situational awareness van het schilderij te optimaliseren. Waar stond ik nou eigenlijk naar te kijken?

Zo te zien stond de graftombe van Willem de Zwijger op het schilderij afgebeeld. Uit 1651. Of zou het in 1651 zijn? Het was in ieder geval oud genoeg, zo oordeelde ik. Aan de slag. Ik deed een stap acheruit om het schilderij eerst eens volledig in mij op te nemen. En daarna zou ik inzoomen, op zoek naar het oog van de meester. En zo geschiedde. Dit was wat ik zag. Kijk vooral zelf even goed.

Het eerste wat me opviel was een soort kindertekening op een giga pilaar. Een kindertekening? Of was het grafitti? In de Middeleeuwen? Verbaasd zoomde ik in. Het was echt gewoon een stokmannetje, een vogelverschrikker.

Houckgeest moet wel een groot gevoel voor humor hebben gehad om zo’n serieus schilderij (een graftombe) te versieren met een stokmannetje. Hier moest ik meer van weten; op naar de suppoost. Die was het nog niet eerder opgevallen en sowieso had nog niemand die vraag ooit gesteld. Hij verwees me naar de informatiebalie in de hal. Daar konden ze me vast verder helpen.

Maar ook bij de balie hadden ze er nog nooit van gehoord. Wel wilden ze mijn vraag doorsturen aan een conservator. Ik zou dan vanzelf een antwoord krijgen. Het was het proberen waard.

Een week later had ik inderdaad een mail in de box.

“Via de informatiebalie van het Mauritshuis kwam uw vraag over het schilderij van Gerard Houckgeest bij mij terecht. Hartelijk dank voor uw vraag, het is altijd leuk om te horen dat de schilderijen in de collectie de nieuwsgierigheid prikkelen. Op het schilderij De graftombe van Willem de Zwijger in de Nieuwe Kerk in Delft (inv. 58) zijn inderdaad rode figuurtjes te zien op de voorste pilaar. Dit is een zeventiende-eeuwse weergave van graffiti; iemand heeft met rood krijt op de pilaar getekend, misschien een van de kinderen die in de kerk aanwezig zijn. Onderaan de pilaar staan ook het monogram van de kunstenaar en het jaartal op deze manier op de pilaar geschreven. Er zit dus niet echt een betekenis achter, het is meer een amusante toevoeging van de kunstenaar en wellicht een blijk van de realiteitszin van Houckgeest.”

Amusant was het zeker. “Kwam het vaker voor, dergelijke grafitti”, zo vroeg ik mij af in een reply aan het Mauritshuis.

Weer een week later zat er een nieuw antwoord in de mailbox.

“Dat is een goede vraag. Ik ben het zelf nog niet tegengekomen op deze manier. Wat wel vaker voorkomt is dat een kunstenaar zijn werk op deze manier signeert en/of dateert, dus door het op de pilaar of een ander architecturaal element te schrijven en daardoor te integreren in de compositie. Dit voorbeeld van Houckgeest is wellicht niet uniek, maar ik kan u zo helaas geen andere voorbeelden geven; het is dus in ieder geval niet een veelvoorkomend fenomeen.”

Het is dus geen veelvoorkomend fenomeen, middeleeuwse grafitti op schilderijen. Dat nu net het eerste schilderij wat ik sta te bestuderen wordt gesierd met een stokmannetje vind ik een goede grap, met mijn achteraf wel iets te serieuze plan.

Oog in oog met een oude meester, op zoek naar dieperliggende verbanden, wordt ik door hem drie en een halve eeuw later gewezen op de vanzelfsprekendheid van alledag. Een kwestie van goed kijken en het niet moeilijker maken dan het is. Niet alles zo serieus nemen.

Af en toe een lolletje trappen: doe eens een practical joke en laat hem een paar eeuwen lopen. Gewoon omdat het kan.

Ze wisten het al in 1651. Maar wij zijn het bijna vergeten.

Update 13 juni 2023 Saenredam & Rembrandt

Begin juni bezochten we het Stedelijk Museum in Alkmaar. Eigenlijk gingen we voor een expositie over Van Gogh, Cézanne & Le Fauconnier, maar omdat we er toch waren liepen we ook langs de vaste tentoonstelling over de gouden Eeuw van Alkmaar.

Wie weet vond ik er nog een prent voor het blog ‘Rampspoed op het doek.‘

Dat bleek niet het geval. Maar ik vond wel wat anders. Een groot doek, gemaakt door Pieter Jansz Saenredam omstreeks 1665, van de Sint Laurenskerk in Alkmaar. Kijk hieronder maar of je ziet waarom het mijn aandacht trok.

Ja, je ziet het goed, een pissende hond in de kerk. Ik zal het even voor je vergroten.

De vraag is nu of dit toeval is, of dat er meer te zeggen is over onverwachte gebeurtenissen in vrome schilderijen. Ik heb daar nog geen eenduidig antwoord op gevonden. Ook Chat-GPT wist niks zinvols te melden.

Zoals gewoonlijk trouwens.

Het enige wat ik nog wel vond was een artikeltje uit het blaadje De Waterschans, voor zover ik kan nagaan een periodiek over de geschiedenis van Bergen op Zoom. Daarin werd kennelijk geschreven over een schilderij van de Gertrudiskerk met een poepend hondje. Geschilderd door van Houckgeest.

Hé! Da’s toevallig, van Houckgeest.

Waar het op neer komt volgens het artikel is dat een aantal Nederlandse schilders, waaronder dus Houckgeest, Saenredam en Emanuel de Witte, in hun schilderijen van kerkinterieurs speelsigheden opnamen. Hoogstwaarschijnlijk als een alternatieve ondertekening. Of mogelijk zelfs als een vorm van spot.

Ook Rembrandt deed dat, lees ik. Op het schilderij van de barmhartige samaritaan zit zelfs een hond te poepen. Vol in het zicht. Die heb ik dus even gegoogeld:

Kijk. Weer een stapje verder. Hopelijk volgen er nog meer ontdekkingen. Tips zijn altijd welkom via info@rizoomes.nl

Just Culture in het Museum

20 juni 2018 / / Geen reacties
Leestijd: 3 minuten

Zomaar een dag in het Boijmans van Beuningen. Ik loop één van de 40 zalen van het museum binnen, waar zich net een klas van een lagere school heeft verzameld. De Juf staat met haar groepje kinderen over een schilderij van Achilles te vertellen, als er opeens een suppoost aankomt. Hij stelt zich midden in het kluitje op en zet zijn handen in de zij, onderwijl rondom omlaag kijkend. “Waren jullie net in zaal 19,” vraagt hij bars. Het valt stil in het zaaltje, de kinderen kijken elkaar onrustig aan, wat zou er aan de hand zijn?

Het verhoor gaat door. “Heeft één van de kinderen soms tegen een werk aangestoten in die zaal?” Hij kijkt vorsend om zich heen, zichtbaar tevreden over de indruk die hij maakt. Ik kijk van een afstandje toe en spits mijn oren. “Ik zou het niet weten,” antwoordt de Juf, die hem recht in de ogen terugblikt. “Jullie?” Ze kijkt vragend het klasje rond, waarin zich inmiddels een behoorlijk ongemak genesteld heeft. Moesten ze al naar zo’n saai museum, hebben ze nu per ongeluk ook nog iets gesloopt misschien. Hoe moest dat aflopen?

“Meester, is er dan iets kapot”, vraagt een meisje, terwijl ze haar vinger in de lucht steekt. De suppoost reageert niet direct, die vraag had hij kennelijk niet verwacht. “Eh dat niet,” aarzelt hij. “Hoe weet u dan dat wij er tegenaan zijn gestoten,” vraagt het meisje door. De kinderen kijken elkaar triomfantelijk aan, dat was een goeie, er was weer hoop. “Jullie moeten gewoon voorzichtig zijn,” zei de suppoost en hij beende weg.

De kinderen kletsen nu dwars door elkaar heen en bewegen als een klein zwermpje rondom de Juf. Ze willen van elkaar weten wie het gedaan heeft en vooral welk kunstwerk dat kind dan had aangestoten, maar de Juf denkt daar anders over. “Hebben we er wat aan als we weten wie het was,” vraagt ze retorisch. “Had niet iedereen van jullie het kunnen doen? Kijk eens hoe druk jullie doen.” Ze pauzeert even, om de woorden goed te laten indalen.

Ik sta bij een Rembrandt verderop net te doen of ik foto’s maak en krijg een grote glimlach op mijn gezicht. Dit was nog eens just culture in een museum. “Beter kunnen we hier van leren en op afstand van de schilderijen blijven, vinden jullie ook niet?” Dat was een goed idee. Het groepje komt opgelucht tot rust en luistert braaf verder naar het verhaal van Achilles, die zo onfortuinlijk in zijn hiel werd geschoten. Het kon altijd slechter aflopen.

Met Escher op Reis in Leeuwarden

11 juni 2018 / / 2 reacties
Leestijd: 7 minuten

In 2018 bezocht ik de tentoonstelling ‘Escher op reis’. Het bood een mooi overzicht van zijn werk, maar ik was het meest geraakt door drie velletjes met belangrijke data uit het leven van Escher. Door hemzelf getypt en hier en daar voorzien van een aanvulling met balpen.

Die dag was ik al vroeg in Leeuwarden, voor negenen om precies te zijn. De ochtendzon streek haar licht zachtjes over de gebouwen en maakte lange schaduwen op de grond. Die zouden allengs korter worden en dan zou het weer net zo warm worden als gisteren, met onweersbuien als afsluiter. Maar nu was het nog rustig.

Ik zat met een croissant en koffie voor het station, en keek recht op twee grote witte hoofden die uit de grond staken. Er hing een mistig wolkje omheen. Had er water uit gespoten, dan had ik gedacht dat het een fontein was. Maar nu wist ik het niet zo zeker. Het maakte de toeristen in ieder geval niet uit wat het was, zij verdrongen zich toch wel voor de beelden om foto’s te maken. Er vormde zich al een rij, inclusief voordringers. Amsterdamse toestanden, daar in de culturele hoofdstad op de vroege ochtend.

De nieuwe fontein van Leeuwarden

Iets verderop, bij een onduidelijk laag muurtje, kwam een groepje Japanners aan, in de voor hen tegenwoordig zo kenmerkende uitdossing van mondkapjes, handschoentjes en doorzichtige poncho’s. Je weet, als je dit soort groepen ziet is er in de buurt altijd iets internationaals te doen.

In dit geval was het de tentoonstelling ‘Escher op reis’ in het Fries Museum. Maar die ging pas om 10.00 uur open. Nog meer dan een uur moest men zichzelf vermaken en dat ging hen niet makkelijk af. Luidkeels giechelend drentelde men om elkaar heen, selfies makend in elke mogelijke variatie die de groep kon verzinnen. Kennelijk lieten ze hun Zen thuis als ze op vakantie gingen. Ik besloot om maar eens een rondje te gaan wandelen, weg uit de onrust en de koffie was toch op.

Toen ik iets na tienen bij het museum arriveerde was de groep Japanners nergens meer te bekennen. Mogelijk waren ze al binnen, of misschien waren ze wel ergens anders heen gegaan. Wie zou het zeggen?

Bij de entree was het gelukkig niet zo druk, ik kon gelijk doorlopen. De zaal was op de eerste verdieping en plechtig deed ik de deur open, benieuwd wat erachter zou zitten. Het eerste wat opviel was het gedempte licht en het verbod om foto’s te maken. Mensen bewogen zich in kleine groepjes door de ruimte en verspreidden murmelende geluiden, alsof er overal beekjes ontsproten.

De tentoonstelling zelf was in chronologische volgorde opgezet, waardoor je een goed beeld van leven en werk van Escher krijgt. Veel bekend werk, zag ik al gauw, en mooi om het een keer in het echt te zien.

Maar de gebruikte techniek van Escher is zo goed reproduceerbaar in posters en boeken, dat je weinig nieuwe details ziet en dan leveren de bijna publiek geworden beelden, zoals de hand met de spiegelende bal, eigenlijk geen verrassingen meer op. Ik was dan ook redelijk snel door het eerste deel van de tentoonstelling heen.

De trap naar de tentoonstellingszaal in het Fries Museum

Het tweede deel was echter wel nieuw voor mij, en bestond uit beelden van nachtelijk Rome. Dat deel van de zaal was vrijwel donker, en door een uitgekiende belichting van de kunstwerken springen de witte objecten tussen de zwarte lijntjes van Escher uit. Met name het kerkje van Piazza Venezia is mooi, maar ook de San Giorgio in Vellabro en de koepels van de Monte Santo en Santa Maria dei Miracoli zijn prachtig. Het is net alsof ze echt in lamplicht staan, alsof het leeft. Niet in onze wereld, maar in een eigen wereld met eigen wetten, waar we een glimp van mogen opvangen via de gravures van Escher.

Zelf had hij een uitgesproken mening over Rome. “Ik werkte aldus: des avonds van plusminus 8 uur tot 11 of 12 uur ’s nachts, schetste ik in Rome, in dat verwonderlijk prachtige nachtelijke Rome, waarvan ik zooveel meer houd dan van dezelfde architectuur overdag. Alle overmatige barok-tierelantijnen waarmee Rome overvuld is vervagen des nachts.” Een mooie quote, die meer over Eschers karakter zegt dan zijn gravures doen. Je kunt een mens dus niet alleen inschatten op basis van zijn werk.

De persooon Escher komt nog dichterbij door drie getypte velletjes die onopvallend aan het eind van de tentoonstelling in een vitrine zijn opgehangen. Alle blockbusters, zoals de ‘Metamorphose’ en de ‘Waterval’ heb je dan net gehad en ook de groep Japanners had mij inmiddels ingehaald.

“(Werk)reizen en verblijfplaatsen van M.C. Escher, geb. 17 juni 1898,” stond er boven het eerste A-viertje getypt. Met blauwe pen is erbij geschreven dat het opgemaakt is in Laren, ongeveer 1971. Mijn aandacht was gewekt, dit had Escher zelf gemaakt! Nu had hij natuurlijk alle werken zelf gemaakt, maar die zijn van zo’n buitenaardse kwaliteit dat je de mens erachter er niet meer in terug ziet. Maar dit waren gewoon drie velletjes, waarin hij voor zichzelf had opgeschreven waar hij allemaal geweest was. Het soort lijstje dat je zelf gemaakt zou kunnen hebben. En dat ik nu ook ging namaken, want omdat je niet mocht fotograferen heb ik van alles in mijn smartphone moeten noteren.

Piazza Venezia

De opsomming begint met dat hij leerling was aan de school voor Bouwkunde en Sierende Kunsten te Haarlem. Van 1920 tot 1922. Daarna maakt hij zijn eerste reis, naar Italië. “Gedeeltelijk met 2 jeugdvrienden”, schrijft hij erbij. Wat volgt is een lange feitelijke lijst met plaatsen. Het zijn de persoonlijke noten tussendoor die het overzicht zijn persoonlijkheid geeft.

Zoals in 1925. Hij reist dan naar Meran. “Overlijden van broer Arnold”, staat er tussen haakjes achter. En dan in 1926. Bij 23 juli staat dat zijn eerste zoon George is geboren. Op 8 december 1928 gevolgd door de 2e zoon Arthur. De plaats staat er niet bij. De geboortes zijn kennelijk net zo belangrijk als de reizen, concludeer ik al typend. Escher leefde dus niet alleen voor zijn kunst.

6 maart 1938 wordt derde zoon Jan geboren. Ukkel, schreef hij erbij, want daar woonden ze vanaf 1937. Op 14 mei 1939 overlijdt zijn vader en een jaar later op 27 mei 1940 zijn moeder. Kennelijk gebeurde dat allemaal in Ukkel, gezien de opmerking die hij in de kantlijn schrijft bij het overlijden van zijn moeder. “Pas op 3 juni kon ik weer naar Den Haag”, schrijft hij.

Ik vroeg me heel even af wat daar dan allemaal gebeurd zou zijn, tot ik besefte dat op 10 mei 1940 de Duitse invasie had plaatsgevonden. Het was oorlog en het leven van Escher moest gewoon door. Even wachten dus tot de eerste oorlogshandelingen voorbij waren. Je kan je er nu weinig meer bij voorstellen hoe dat geweest moet zijn.

San Giorgio Vellabro

Vanwege de oorlog keerde het gezin Escher vlak daarna terug naar Nederland. “20 febr. 1941 definitief vertrek uit Ukkel naar Baarn Nic. Beetslaan 20”. Er volgen nog verhuizingen naar de v. Heemstralaan 56 (later 32) en in 1945 naar nummer 28. “Eigen woning”, noteert hij. In 1970 verhuist hij naar het Rosa Spierhuis in Laren. De laatste reisvermelding is ook van 1970. “16-17 nov. teruggevlogen van Montréal naar Schiphol”. Escher zou nooit meer op reis gaan.

Thuis overdenk ik de velletjes nog eens. Hij moet ze geschreven hebben in het Rosa Spier huis, in Laren, aan het eind van zijn leven. Maar voor wie, of aan wie? “Het Rosa Spier Huis is een woon- en werkgemeenschap van oudere kunstenaars. Met de zorg en ondersteuning van onze betrokken medewerkers, kunnen zij tot op hoge leeftijd hun vak blijven beoefenen.”

Escher was er alleen ingetrokken, zijn vrouw had in 1968 besloten om terug naar Zwitserland te gaan. De enige belangrijke datum die hij niet op de lijst heeft geschreven. Zou het te pijnlijk zijn geweest of vond hij het de vermelding niet waard? Ik heb geen idee. Het leidt tot de constatering dat ik nu tegelijkertijd zowel meer als minder kennis van Escher had. Dat je iets weet over een mens betekent kennelijk niet dat je hem beter hebt leren kennen. Een paradox waar Escher vast een prachtige gravure over had kunnen maken.

Achteraf had ik toch die foto’s moeten maken.

Laatste update van dit blog is van 29 december 2020

Silveren Seepaerd Eindhoven

11 mei 2014 / / 2 reacties
Leestijd: 9 minuten

Dit is een combinatieblog uit the Museum of Accidents. Het begint met een kort essay, ‘waarom mensen dodelijk verrast worden door rook’. Daarna volgt een feitelijke omschrijving van de gebeurtenissen in het Silveren Seepaerd op 28 september 1971, aangevuld met foto’s die een goed beeld geven van de situatie ter plekke. Het wordt afgesloten met links naar andere informatiebronnen. In een naschrift staan nog wat foto’s van hoe de plek des onheils er heden ten dage uit ziet.

Waarom mensen dodelijk verrast worden door rook

Ik ben nooit in hotel ‘t Silveren Seepaerd geweest. Nadat het afbrandde op 28 september 1971 is het niet herbouwd. Toch voel ik een diepere verbinding met de ramp die daar plaats vond dan met een willekeurige andere brand in een hotel waar ik nooit was. Dat komt door deze foto van Hans Peters, uit het ANP-archief.

In het midden hangt de stille getuige van het drama dat zich binnen afspeelde: een lap stof, aan een spijl van het raamkozijn gebonden. Zo op het eerste gezicht lijkt hij nog helemaal schoon. In tegenstelling tot de muur er omheen, die zwartgeblakerd is door de brand. Als je goed kijkt zie je het patroon van de rookwolk rond het raam nog zitten. De punt ervan lijkt precies samen te komen op de plek waar de stof is vastgeknoopt.

Die lap is een raadsel op zichzelf. Mijn eerste associatie was een Palestijnse sjaal, zo eentje die ik vroeger op school droeg. Ik had een paarse. In tweede instantie bedacht ik mij dat het wellicht toch een tafellaken was, van Brabants bont. Het ding was hoe dan ook te kort. Twee van de negen slachtoffers overleden tijdens of door hun vluchtpoging, zo las ik later. Zou één van hen langs het te korte tafellaken zijn gegleden? Of zou het toch te laat zijn geweest, en is de vluchtpoging ingehaald door de branduitbreiding? Wat ik al zei, het is een raadsel.

Brandontwikkeling

De hotelgasten in het Seepaerd zijn waarschijnlijk allemaal overvallen in hun slaap. Een alarminstallatie was er niet, en die is cruciaal om mensen ertoe te bewegen om te vluchten. Ik denk dat maar weinig mensen beseffen hoe snel een brand zich kan ontwikkelen. Zeker als de preventieve voorzieningen niet op orde zijn.

Het is niet eens de brand zelf die zo gevaarlijk is, het is vooral de rook. Die kan zich exponentieel verspreiden in een ruimte en daarna binnen enkele seconden volledig het zicht en zuurstof ontnemen. Kijk maar eens naar dit filmpje van het National Institute of Standards and Technology uit Amerika.

Je kan goed zien hoe snel de rookontwikkeling gaat aan het eind. Laat ik er eens een klein rekenvoorbeeldje over maken. Stel, er ontstaat brand in een vertrek, bijvoorbeeld een hotelkamer. De rook halveert elke seconde het zicht in de kamer. Na 30 seconden is de ruimte volledig verstopt met rook en is de gezichtsbeperking 100%. Na hoeveel seconden was de kamer nog maar voor 50% gevuld?

Precies, na 29 seconden. Dit is wat de hockeystick wordt genoemd: een lange steel met een snelle bocht naar de kop. Ik denk dat mijn tekening niet eens helemaal klopt: het groene stuk is nog platter en het rode steiler. Maar het idee is duidelijk: na 25 seconden onduidelijk gepruttel met vage signalen staat binnen twee seconden de hele kamer vol met rook en zie je niets meer. De tijd om te handelen is dan eigenlijk voorbij en het is gewoon over, te laat. Je komt er niet meer uit.

Script theorie van David Canter

Wacht dus vooral niet tot het laatste moment om wat te gaan doen, wil ik maar zeggen. Doe aan weak signals, hard respons; Weick zei het al in zijn boek ‘Managing the Unexpected’. Proactief handelen is volgens hem van het allergrootste belang om ongelukken te voorkomen.

Helaas zijn mensen daar niet echt goed in. We hebben moeite om vooruit te denken, al helemaal in scenario’s met lastigheden als opties en consequenties. En als er al naar voren wordt gedacht is ons redeneren ook nog eens onderhevig aan allerlei denkfouten en human bias, zoals Kahneman in ‘Thinking Fast and Slow’ beschrijft.

Dat precies maakt exponentiele rookontwikkeling zo gemeen. Geruime tijd na het ontstaan van de brand is er weinig onraad te bespeuren en is het lastig om een kloek besluit te nemen. Wat de meeste mensen dus ook niet doen. Op het moment dat het echter duidelijk wordt dat de boel niet pluis is gaat het zo snel, dat handelen eigenlijk alweer te laat is. Je raakt volledig gedesoriënteerd en komt de verstikkende ruimte niet meer uit. Het is daarom dat mensen dodelijk worden verrast door rook.

Dit probleem wordt nog eens versterkt door een fenomeen dat door David Canter ‘scripts’ wordt genoemd. Een script is een voorgeprogrammeerde vorm van handelen, waardoor mensen automatisch die dingen doen die volgens hen bij die betreffende situatie horen. Bijvoorbeeld in een restaurant. Je gaat zitten bij een tafeltje, doet een bestelling, eet het op en wacht met vertrekken tot je betaald hebt. Dat is een regulier script voor gedrag in een horecagelegenheid.

Zo’n script laat zich lastig doorbreken, zeker als je op een onbekende plek bent; hoe onbekender de plek, hoe meer mensen zich aan hun originele script vasthouden. Weak signals krijgen daardoor een nog minder harde respons dan in de normale omgeving. Scripts versterken dus de fataliteit van de exponentiele rookontwikkeling.

Ooit zag ik Canter het verhaal van de scripts uitleggen bij een TV-serie met de titel ‘De strijd tegen het vuur.’ Ik kon er op youtube niet zo gauw iets van terug vinden. Wel herinner ik mij nog dat hij vertelde over de grote warenhuisbrand bij Woolworth’s van 8 mei 1979, waarbij tien mensen om het leven kwamen. Negen van hen werden in het restaurant aangetroffen. Waarschijnlijk omdat ze nog niet hadden afgerekend en aan het wachten waren om te betalen alvorens te vertrekken, zei Canter. Toen de weak signals overgingen in dikke rook was het te laat.

Andere grote branden

Vergelijkbare situaties speelden zich in Düsseldorf af in 1996. Op de luchthaven brak als gevolg van werkzaamheden een brand uit die zich maar heel traag verspreidde. Het duurde daardoor lang voor iedereen door had wat er aan de hand was. Mensen in de lounges vingen weliswaar vage signalen op van een brand, maar hadden al ingecheckt en wachten op het moment dat ze konden gaan boarden. Enkelen van hen belden nog wel de brandweercentrale, maar die stelde ze gerust. De brandweer is onderweg, zo werd gezegd, u kunt gerust blijven zitten. Dat werd uiteindelijk 17 mensen fataal.

De brand in ’t Silveren Seepaerd is bij lange na niet de enige grote hotelbrand geweest. In de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw, toen het massatoerisme langzaam voor iedereen betaalbaar werd en de hotels steeds groter, waren er diverse andere iconische hotelbranden. In Nederland was er natuurlijk de brand in Hotel Polen, in België hotel Switel. Al was die iets later, met oudjaar 1994. Uit Amerika is de MGM-brand van 21 november 1980 wereldberoemd, met 85 slachtoffers.

Deze branden waren een grote driver achter een stroom van wetenschappelijk onderzoek, zoals dat van Canter. Midden jaren tachtig kwam John Bryan met een publicatie over menselijk gedrag bij hotelbranden, gebaseerd op interviews met slachtoffers die het wel hadden gered. Hieronder zie je zijn belangrijkste conclusies:

Deze observaties passen precies in het verhaal waarom mensen dodelijk verrast worden door brand. Het opvangen van vage signalen die geen aanleiding zijn om direct te vluchten, het aflopen van scripts zoals het verzamelen van informatie en de buren waarschuwen en daarna pas vluchten. Via de dichtstbijzijnde trap, zelfs ‘through smoke under conditions they described as zero visibility,’ om er dan achter te komen dat je volledig omsingeld bent door de brand.  

Zo ongeveer moet het in het Silveren Seepaerd op 28 september 1971 ook zijn gegaan. Af en toe sta ik daar weer even bij stil, onder andere door dit soort blogs elk jaar opnieuw onder de aandacht te brengen, in de hoop dat iedereen gaat beseffen hoe belangrijk het is dat we leren van dat wat ons overkomt. Dat is immers het doel van het Museum of Accidents.

Korte omschrijving incident Silveren Seepaerd

Datum28 september 1971
Locatie en type objectHet Silveren Seepaerd was een hotel-restaurant aan het Stationsplein in Eindhoven. Het gebouw bestond uit 2 delen. Het originele deel uit 1915, en een aanbouw uit 1961.
Type incidentHotelbrand die zich door flashover snel uitbreidde
Bijzonderheden
  • De brand is ‘s nachts in het restaurant ontstaan en heeft zich van daaruit bijzonder snel verspreid. De brandweer was om 5.40 ter plaatse
  • Vluchtwegen waren slecht aangegeven; van een nieuwe vluchtweg was niet eens gebruik gemaakt, omdat de aanwezigheid ervan onbekend was.
  • Zeven mensen probeerden via de lift naar beneden te vluchten. Aldaar liepen ze tegen een muur van vuur, waardoor ze gelukkig weer met de lift naar de bovenste verdieping konden. Van daaruit konden ze zich met de trappen in veiligheid brengen.
  • 11 mensen omgekomen, 19 mensen raken gewond.
  • Brandweer trof bij aankomst een zeer onoverzichtelijke situatie aan. De rook had zich door het gehele hotel verspreid. In veel kamers probeerden hotelgasten zich te redden, met handdoeken en geknoopte lakens. Op diverse plekken lagen al gevallen slachtoffers. Er zijn diverse aangrijpende foto’s met de stille getuigen van de vluchtpogingen.
  • De Phillips brandweer gaf met drie voertuigen bijstand en ondersteunde de redding. In totaal zijn 25 mensen actief door de brandweer gered via ladders.
  • Het voetbalteam van Chemie Halle verloor een speler bij dit incident. De geplande return tegen PSV voor de Europa Cup werd daarom afgelast.
  • De brand leidde in Nederland tot strengere brandvoorschriften voor hotels en restaurants

35 jaar later, op 28 april 2006 is er alsnog een wedstrijd gespeeld tussen PSV en FC Halle als herdenking. PSV won met 3 – 0.

Foto’s

Alle foto’s komen uit het Nationaal Archief, collectie Anefo. Hans Peters was de fotograaf.

Naschrift

Op 1 oktober 2020 was ik toevallig in Eindhoven voor een bezoek aan het Van Abbemuseum. Als je vanaf de parkeerplaats onder het Stadhuisplein naar het museum loopt, kom je over een brug waar een monument is geplaatst ter nagedachtenis aan de Herculesramp. Dat bracht me op het idee om op zoek te gaan naar het monument van ‘t Silveren Seepaerd.

Maar dat is er dus niet. Ter plaatse trof ik als enig gedenkteken deze foto aan op de buitenmuur van een kroeg in de Dommelsstraat. Het stoeltje met de tafel er voor is eigenlijk wel illustratief voor de situatie.

Net om de hoek van de Dommelstraat loop je door naar het Stationsplein. Daar zie je deze gebouwen op de plek waar ooit ‘t Silveren Seepaerd stond. Jammer dat de gemeente Eindhoven niet meer aandacht besteed aan zo’n heftige gebeurtenis uit haar geschiedenis.

Update 30 september 2022: Monument

Na ruim 50 jaar is aangekondigd dat er toch een monument voor de brand bij ‘t Silveren Seepaerd gaat komen. De datum is nog niet bekend, maar het ontwerp wel. Zie dit filmpje en deze link naar Omroep Brabant.

Meer informatie

– Wikipedia
– Youtubefilmpje
– Digibron

Dit is een blog uit the Museum of Accidents.

© 2023 Rizoomes

Thema gemaakt door Anders Noren — Boven ↑