Wellicht hoorde je nog nooit van Gerard Houckgeest. Maar na dit blog is dat wel anders. Het is gewoon de eerste bij mij bekende graffiti master van Nederland. Uit 1651. Echt wel.
Ik had mezelf beloofd om in mei en juni 2018 eens een flink aantal musea te bezoeken. Met schilderijen. En daarna zou ik er dan een stukje over schrijven. Een essay of zo, over hoe ik oog in oog met de oude meester had gestaan. Dat hij en ik hetzelfde beeld hadden gezien, eeuwen overspannend en dat daarmee een bijzondere connectie was blootgelegd. Vervolgens zou ik diepzinnige gedachten daarover aan dit blog toevertrouwen. Het zag er destijds uit als een goed plan.
Gewoon doen maar dan, toch?
Aldus toog ik opgewekt naar het Mauritshuis in Den Haag, het Meisje met de Parel was mijn doel. In de desbetreffende zaal zag het echter zo zwart van de mensen dat ik eerst maar eens verder ging kijken. Ik was er nu toch en voordat ik Vermeer ongestoord in de ogen zou kijken, was het vast al weer een uurtje later. Op verkenning dus, in dat imposante pand naast het Binnenhof.
In een zaal verderop vond ik een schilderij van Gerard Houckgeest. Nog nooit had ik van de beste man gehoord en vele anderen kennelijk ook niet; naast mij en een oude suppoost was er helemaal niemand in de ruimte. Misschien kon ik hier mijn plan ten uitvoer brengen, voor een eerste keer moest ik wellicht ook niet te kieskeurig zijn.
Lekker beginnen met een Houckgeestje, om te oefenen. Uitproberen, evalueren, verbeteren. Vermeer kwam dan gewoon een volgende keer aan bod.
Ik keek om te beginnen daarom nog eens goed op het bordje, om mijn situational awareness van het schilderij te optimaliseren. Waar stond ik nou eigenlijk naar te kijken?
Zo te zien stond de graftombe van Willem de Zwijger op het schilderij afgebeeld. Uit 1651. Of zou het in 1651 zijn? Het was in ieder geval oud genoeg, zo oordeelde ik. Aan de slag. Ik deed een stap acheruit om het schilderij eerst eens volledig in mij op te nemen. En daarna zou ik inzoomen, op zoek naar het oog van de meester. En zo geschiedde. Dit was wat ik zag. Kijk vooral zelf even goed.
Het eerste wat me opviel was een soort kindertekening op een giga pilaar. Een kindertekening? Of was het grafitti? In de Middeleeuwen? Verbaasd zoomde ik in. Het was echt gewoon een stokmannetje, een vogelverschrikker.
Houckgeest moet wel een groot gevoel voor humor hebben gehad om zo’n serieus schilderij (een graftombe) te versieren met een stokmannetje. Hier moest ik meer van weten; op naar de suppoost. Die was het nog niet eerder opgevallen en sowieso had nog niemand die vraag ooit gesteld. Hij verwees me naar de informatiebalie in de hal. Daar konden ze me vast verder helpen.
Maar ook bij de balie hadden ze er nog nooit van gehoord. Wel wilden ze mijn vraag doorsturen aan een conservator. Ik zou dan vanzelf een antwoord krijgen. Het was het proberen waard.
Een week later had ik inderdaad een mail in de box.
“Via de informatiebalie van het Mauritshuis kwam uw vraag over het schilderij van Gerard Houckgeest bij mij terecht. Hartelijk dank voor uw vraag, het is altijd leuk om te horen dat de schilderijen in de collectie de nieuwsgierigheid prikkelen. Op het schilderij De graftombe van Willem de Zwijger in de Nieuwe Kerk in Delft (inv. 58) zijn inderdaad rode figuurtjes te zien op de voorste pilaar. Dit is een zeventiende-eeuwse weergave van graffiti; iemand heeft met rood krijt op de pilaar getekend, misschien een van de kinderen die in de kerk aanwezig zijn. Onderaan de pilaar staan ook het monogram van de kunstenaar en het jaartal op deze manier op de pilaar geschreven. Er zit dus niet echt een betekenis achter, het is meer een amusante toevoeging van de kunstenaar en wellicht een blijk van de realiteitszin van Houckgeest.”
Amusant was het zeker. “Kwam het vaker voor, dergelijke grafitti”, zo vroeg ik mij af in een reply aan het Mauritshuis.
Weer een week later zat er een nieuw antwoord in de mailbox.
“Dat is een goede vraag. Ik ben het zelf nog niet tegengekomen op deze manier. Wat wel vaker voorkomt is dat een kunstenaar zijn werk op deze manier signeert en/of dateert, dus door het op de pilaar of een ander architecturaal element te schrijven en daardoor te integreren in de compositie. Dit voorbeeld van Houckgeest is wellicht niet uniek, maar ik kan u zo helaas geen andere voorbeelden geven; het is dus in ieder geval niet een veelvoorkomend fenomeen.”
Het is dus geen veelvoorkomend fenomeen, middeleeuwse grafitti op schilderijen. Dat nu net het eerste schilderij wat ik sta te bestuderen wordt gesierd met een stokmannetje vind ik een goede grap, met mijn achteraf wel iets te serieuze plan.
Oog in oog met een oude meester, op zoek naar dieperliggende verbanden, wordt ik door hem drie en een halve eeuw later gewezen op de vanzelfsprekendheid van alledag. Een kwestie van goed kijken en het niet moeilijker maken dan het is. Niet alles zo serieus nemen.
Af en toe een lolletje trappen: doe eens een practical joke en laat hem een paar eeuwen lopen. Gewoon omdat het kan.
Ze wisten het al in 1651. Maar wij zijn het bijna vergeten.
Update 13 juni 2023 Saenredam & Rembrandt
Begin juni bezochten we het Stedelijk Museum in Alkmaar. Eigenlijk gingen we voor een expositie over Van Gogh, Cézanne & Le Fauconnier, maar omdat we er toch waren liepen we ook langs de vaste tentoonstelling over de gouden Eeuw van Alkmaar.
Wie weet vond ik er nog een prent voor het blog ‘Rampspoed op het doek.‘
Dat bleek niet het geval. Maar ik vond wel wat anders. Een groot doek, gemaakt door Pieter Jansz Saenredam omstreeks 1665, van de Sint Laurenskerk in Alkmaar. Kijk hieronder maar of je ziet waarom het mijn aandacht trok.
Ja, je ziet het goed, een pissende hond in de kerk. Ik zal het even voor je vergroten.
De vraag is nu of dit toeval is, of dat er meer te zeggen is over onverwachte gebeurtenissen in vrome schilderijen. Ik heb daar nog geen eenduidig antwoord op gevonden. Ook Chat-GPT wist niks zinvols te melden.
Zoals gewoonlijk trouwens.
Het enige wat ik nog wel vond was een artikeltje uit het blaadje De Waterschans, voor zover ik kan nagaan een periodiek over de geschiedenis van Bergen op Zoom. Daarin werd kennelijk geschreven over een schilderij van de Gertrudiskerk met een poepend hondje. Geschilderd door van Houckgeest.
Hé! Da’s toevallig, van Houckgeest.
Waar het op neer komt volgens het artikel is dat een aantal Nederlandse schilders, waaronder dus Houckgeest, Saenredam en Emanuel de Witte, in hun schilderijen van kerkinterieurs speelsigheden opnamen. Hoogstwaarschijnlijk als een alternatieve ondertekening. Of mogelijk zelfs als een vorm van spot.
Ook Rembrandt deed dat, lees ik. Op het schilderij van de barmhartige samaritaan zit zelfs een hond te poepen. Vol in het zicht. Die heb ik dus even gegoogeld:
Kijk. Weer een stapje verder. Hopelijk volgen er nog meer ontdekkingen. Tips zijn altijd welkom via info@rizoomes.nl
Geef een reactie