Leestijd: 7 minuten

‘Niet door corona alleen’ is de derde wandergids. Hij gaat in op corona als exemplaar: als dit de manier is waarop we onze crises managen, wat zegt dat dan over ons systeem van risico- en crisismanagement? Eigenlijk precies wat het Museum of Accidents ook doet. Maar dan voor een crisis on the edge of chaos.

Want on the edge of chaos het was. Wie zich probeert voor te stellen wat er gebeurt zou zijn als corona niet beëindigd zou zijn na ruim twee jaar, komt denk ik op zwarte scenario’s uit.

Het zou bijvoorbeeld zomaar kunnen dat er zich een nieuwe variant had ontwikkeld die immuun was voor de vaccins. Het zou ook kunnen dat de lockdowns nog langer doorgezet hadden moeten worden. Niet uitgesloten is ook dat industrietakken failliet hadden gegaan en er schaarste was ontstaan.

Om er maar een paar te noemen.

Gelukkig is het zover niet gekomen. Niet dankzij het crisismanagement op corona, maar ondanks het crisismanagement op corona.

Daarom heet deze wandergids ook ‘Niet door corona alleen.’

Niet door corona alleen: risicofactoren

De problemen kwamen (en komen) namelijk niet door corona alleen, maar ook door menselijk gedrag. Niet het menselijk gedrag waarbij een uitvoerder de schuld krijgt van een ongeval, dat niet.

Wel het menselijk gedrag dat de risico’s voor infectieziekten veroorzaakt, het gedrag dat besluiten neemt op korte termijn met alle consequenties van dien voor de lange termijn en tot slot het gedrag van de mens in de social media.

Maar we beginnen met de risicofactoren.

In de Volkskrant van 25 mei schrijft Maarten Keulemans een uitgebreid artikel over de vogelgriep. Op verschillende plekken in de wereld blijkt die griep over te springen van dieren op mensen. Dat is een veeg teken.

De evolutie van virussen leidt vaker tot een grotere besmettelijkheid dan tot een lagere. Is die oversprong er nu nog niet, dan misschien later, als het virus weer een paar ontwikkelstappen verder is. Het risico op een nieuwe wereldwijde epidemie ligt dus niet bij corona alleen. Ook andere infectieziekten liggen op de loer.

Die ontwikkeling wordt gestuurd door enkele risicofactoren, zoals:

  • Een steeds verdere intensivering van veeteelt; dat veroorzaakt grote uitbraken en uitstekende broedplaatsen voor virussen
  • Toenemende monoteelt; de kwetsbaarheid van soorten neemt toe door een gebrekkige DNA-variatie
  • Klimaatontwikkelingen; het wordt warmer en daar houden virussen van
  • Bevolkingsdichtheid en -omvang neemt toe; dat levert meer besmettingskansen op en een grotere kans op een superspreader

Dit rijtje is niet compleet, maar in essentie komen alle risicofactoren door één rootcause: het economisch belang om zo goedkoop mogelijk te produceren. In dit blog over fundamental risk wordt dat verder toegelicht met een aantal andere voorbeelden.

Ook in dit blog over risicomanagement en fundamental surprise ga ik dieper in op de onvolkomendheden van het huidige risicomanagement.

Want alle vogels zijn bevattelijk. Al is de ene soort resistenter dan de andere. Aan het ene uiterste heb je bijvoorbeeld de stadsduif, daar zie je nauwelijks sterfte. En aan het andere uiterste zie je onder meer de knobbelzwaan of de zwarte zwaan. Daar is de sterfte enorm.

saillant detail uit het artikel; Cursivering van mij

Niet door corona alleen: schadebeelden

In het blog corona als rizoom beschrijf ik hoe de verschillende fases van de pandemie zich verhouden tot de kleine taxonomie van de ongewenste gebeurtenis. Dat maakt corona niet tot één incident, of één crisis dan wel ramp: het is een grote kluwen ellende en dat komt niet door corona alleen.

Wie weet was corona wel een polycrisis op zichzelf.

Wat in ieder geval wel zo is: de maatregelen die zijn genomen door de regering en de internationale gemeenschap hebben het schadebeeld alleen maar vergroot. Er was een sterke korte termijn focus die alleen in het begin van de pandemie logisch was.

For every complex problem there is an answer that is clear, simple and wrong.

H.L. Mencken

Naarmate de pandemie langer duurde vielen vele maatregelen niet meer uit te leggen. Ze veroorzaakten een groter probleem dan ze oplosten; de regering had zijn eigen disruptie gemaakt, met een eigen dynamiek die veel leek op wat Stijn Streuvels schreef over het begin van de Eerste Wereldoorlog.

Korte- en langetermijn effecten van beleid gingen door elkaar lopen, werkten op elkaar door en veroorzaakten op hun beurt weer nieuwe effecten. Sommigen daarvan waren onvoorspelbaar, maar na verloop van tijd had je kunnen weten dat er onvoorspelbare effecten op je maatregelen zouden ontstaan. Soms is dan niks doen een betere optie.

Uiteindelijk bleek corona niks anders dan een wicked problem, dankzij de snelle uitwerking van vaccins werd de besmetting namelijk beheersbaar. Daardoor kon ook één van de standaardoplossingen voor wicked problems worden toegepast: corona werd verklaard als zijnde opgelost.

Daarna rende iedereen naar buiten en wilde er niks meer over horen. Verwerkt is alle ellende nog lang niet, de catharsis is onderdrukt, de archieven van Hugo de Jonge blijven gesloten en Sywert van de Liende wordt de nationale zondebok.

Corona wordt actief verdrongen. Door bijna iedereen.

Niet door corona alleen: Black Swan

Dat brengt mij bij de laatste waarnemingen rondom corona als exemplaar. Niet de pandemie was de Black Swan, maar de reactie van mensen erop. In het blog over wicked problems beschreef ik het als volgt:

Een bevriende crisismanager appte mij met de vraag of ik corona een black swan vond. Daar moest ik even over nadenken, maar toch had ik al snel mijn antwoord gevonden. “Niet corona is voor mij de black swan”, appte ik terug, “maar de manier waarop er door de mensen op gereageerd wordt. Daar gebeuren echt dingen die ik nooit verwacht of voorspeld zou hebben.”

In toenemende mate zie je bij risico’s die als groot worden gepercipieerd een nogal venijnige reactie ontstaan op (social) media. Die verhalen kunnen een leven op zichzelf gaan leiden en daarmee een zelfstandige crisis ontwikkelen. Dan heb je op z’n minst dus twee problemen: het oorspronkelijke risico zelf en het verhaal (de mening) dat erover is gevormd en soms ook nog eens viral gaat.

Het vervelende van die crisis is dat het gezagondermijnend werkt. Het bestuur verliest zodoende draagvlak om lastige problemen op te lossen. Wicked problems blijven liggen en worden daardoor ook steeds groter. Wat weer nieuw gedoe oplevert over de gepercipieerde slagkracht en het draagvlak nog verder wegloopt.

En zo verder. Slapte als een self fulfilling prophecy.

Dat is de cyclus van het moderne crisismanagement dat als een Black Swan boven de werkelijkheid hangt. En al een hypotheek heeft genomen op de volgende calamiteit.

Want stel je eens voor dat er zich een nieuwe pandemie zou aandienen. Hoeveel draagvlak zou een lockdown nu hebben, een anderhalve meter maatregel, weer mondkapjes op?

Briefje van de nationale tentoonstelling: waar ben jij trots op?

Ik denk ongeveer nul. Of nog minder.

Niet door corona alleen: op een rijtje

Wat corona als exemplaar ons laat zien, is dat grootschalige crises on the edge of chaos maar met moeite gemanaged worden. Zodra het de emergency fase voorbij is en de genomen maatregelen hun eigen disruptie veroorzaken, is het zelfs maar de vraag of vorderingen worden gemaakt ondanks dan wel dankzij het nationale crisismanagement.

Maatregelen verworden (ongewild) tot een vorm van roofbouw op een samenleving, die misschien wel meer schade veroorzaken dan ze voorkomen. De maatschappelijke mening die daar over wordt gevormd en gecommuniceerd is de echte Black Swan en ondermijnt het gezag van het bestuur.

Dat daardoor vleugellam wordt en steeds verder wegzakt in een cyclus van maatregelen zonder draagvlak en toenemende maatschappelijke onrust. Ook na corona; het ontbreken van een duidelijk gemarkeerd einde en een nationale herdenking maakt de samenleving eerder fragieler dan robuuster.

Weg is de gezamenlijkheid.

Wat rest is een samenleving waar absoluut geen rek meer in zit om een nieuwe pandemie of andere grote calamiteit het hoofd te kunnen bieden. Of om maatregelen te accepteren die een aangekondigde ramp moeten voorkomen, zoals klimaat, stikstof en CO2.

Dat is de dure les van corona.

Op 17 juni 2024 is de link naar kwetsbaarheidsanalyse met de Rumsfeld matrix toegevoegd. Daarin staat een update over de slechte risico-inschattingen in het sociale domein na de tweede lock down in de zomer van 2021.