De evolutie van crisis

Leestijd: 5 minuten

De evolutie van crisis is de eerste wandergids op rizoomes. Na zo’n 420 blogs die zich als een rizoom alle kanten op bewegen maar toch over hetzelfde gaan, is het tijd om eens wat aan bewegwijzering te doen. Met een serie wandergidsen, want het motto van Rizoomes is immers wanderings in crisis.

Daarom start ik per april 2024 de Wandergids Rizoomes op. Die plaats ik in het hoofdstuk Gids & Glossarium. Eens in de twee weken post ik een bericht rondom een thema met daarin linkjes naar een paar relevante blogs over het betreffende onderwerp. In de andere week publiceer ik dan een nieuw verhaal. Zo is het elke maand oud & nieuw op Rizoomes.

De eerste wandergids behandelt de evolutie van crisis op deze website. Mijn voornaamste opleidingen op het gebied van crisismanagement volgde ik in de jaren 90. Eerst de officiersopleiding tot hoofdbrandmeester, daarna Hogere Veiligheidskunde en tot slot de Master of Crisis en Disastermanagement.

Het werk wat ik deed, eerst bij brandweer Amsterdam en later bij brandweer Schiphol, ging over incidentbestrijding. Eerst had je geen brand, toen opeens wel, dan kwamen wij van de brandweer en daarna was het geblust. Klaar.

In die tijd waren ongevallen, rampen en crisis dus allemaal nogal incidentgedreven. Natuurlijk was er een grote variatie in de mogelijke ongevalstypen en de omvang ervan, maar er zat altijd een begin of een eind aan. Als er dan sprake was van een langerlopend incident werd er gesproken over de ramp na de ramp.

Kleine taxonomie van de ongewenste gebeurtenis

Vanaf 2014 veranderde dat beeld bij mij langzaam. Inmiddels werkte ik niet meer bij de brandweer, maar was via security bij crisismanagement en business continuity van operations terecht gekomen. Tegenwoordig noemen we onze afdeling operational resilience.

In het blog over De Kleine taxonomie van de ongewenste gebeurtenis beschrijf ik hoe ongewenste gebeurtenissen onverdeeld kunnen worden naar vier verschillende typen: de emergency, disruptie, dreiging en crisis. Die kunnen los van elkaar plaatsvinden, ze kunnen elkaar opvolgen en ze kunnen zich ook alle vier tegelijk voordoen in één ongewenste gebeurtenis.

In die zin is crisis dus een multipliciteit; het is met velen één. Daarnaast leerde ik dat crises per definitie een sociaal construct zijn. Het is een mening van anderen over jou en je organisatie, die daarmee in diskrediet wordt gebracht. Daarmee verlies je het draagvlak om complexe besluiten te nemen, mogelijk bedreigt het zelfs de levensvatbaarheid van de organisatie.

Een verkenning van polycrisis

Verder viel me op dat het eigenlijk altijd crisis is. Alleen soms heel weinig en dan weer heel veel. In die zin is crisis dus een proces, zoals het ook als een status van je organisatie valt te zien. Daarnaast ontdekte ik dat je in meerdere crises tegelijk kunt zitten, die elkaar versterken en met elkaar interacteren. Het totaal aan ellende is daardoor groter dan de som van de samenstellende delen.

Dat is een polycrisis, las ik in het boek van Adam Tooze, en is de tweede stap in de evolutie van crisis.

Polycrisis, zo merkte ik in de praktijk, is in de kern gelijk aan risicoperceptie. Met dat verschil dat een crisis al schade oplevert en een risico daar alleen nog maar een kans op heeft. Maar de percepties interacteren al wel met elkaar, ongeacht de fysieke schades, en versterken het (negatieve) beeld over een organisatie.

Crisis als complex systeem

Daarbij maakt het veel uit in hoeverre een organisatie iets te verwijten valt aan de crisis die hen overvalt. Het maakt ook uit of de organisatie op de juiste manier reageert, hoe fragiel de boel in elkaar steekt, wat er gebeurt in de omgeving van de organisatie, of talkshows je vol in de kijker hebben en ga zo maar door.

Dat werd de derde stap in de evolutie van crisis op Rizoomes: crisis als complex systeem. Een grote hoeveelheid variabelen die met elkaar interacteren waardoor de ongewenste gebeurtenis steeds van vorm verandert, onvoorspelbaar en ambigu wordt. Maar waar begin en eind ook niet te onderscheiden zijn en waarbij het er soms zelfs op lijkt dat de crisis een eigen leven gaat leiden.

Crisis als meme

Dat is de op één na laatste stap in de evolutie van crisis: het wordt een meme. Een meme is een zichzelf vermeerderende eenheid van de culturele evolutie, zoals een gen de eenheid is van de biologische evolutie.

Complottheorieën, frames, boycotten en alles wat viraal kan gaan zijn uitingen van crisis als meme. Het versterkt zichzelf en plant zich via (social) media voort, ook wel uitgedrukt als besmettelijk informatiepatroon. In de Handreiking Black Swan Analyse wordt het beschreven als een escalerend rizoom.

Crisis Awareness Framewerk

De laatste stap (tot nu toe) in de evoluatie van crisis is het Framewerk Crisis Awareness. Crisis Awareness is de vaardigheid (capability) om in te schatten hoe crisisgevoelig een (complex) systeem of situatie is op dat moment en in de nabije toekomsten. En dat nog simultaan ook: Crisis Awareness is een multipliciteit in een mentaal model; meerdere scenario’s tegelijkertijd die allemaal nog uit kunnen komen.

Crisis Awareness Framewerk bestaat uit vijf hoofddelen: fragiliteit, territory, museum of accidents, triggerincidenten en prohairesis. Alle vijf hebben een eigen hoofdstuk, die je terugvindt in de bovenbalk van de website. Deze hoofdstukken zijn nooit af. Ze ontwikkelen zich aan de hand van de praktijk, door nieuwe boeken en gebeurtenissen, nieuwe interpretaties van oude situaties. Zoals de werkelijkheid zich ook ontwikkelt.