Overlevenden van ingrijpende gebeurtenissen kunnen na afloop verwarrende gevoelens ervaren. Natuurlijk is er blijdschap, maar schuld en schaamte van de overlevers liggen op de loer. Waarom hebben zij het wel overleefd en anderen niet? Wie de oude slagvelden van de Tweede Wereldoorlog bezoekt ziet deze tweestrijd in het groot. Maar ook in het klein kan overleven schuldgevoel met zich meebrengen, zoals Maarten van de Weijden laat zien.
Op 6 juni 2025 schreef ik een korte update over de mannen van de IKON, een Nederlandse cameraploeg die in 1982 in El Salvador tijdens een reportage door het leger werden vermoord.Ook de Decembermoorden komen nog voorbij, met elkaar resulterend in een groot punt van zorg.
Operation Overlord
De D514 is een kustweg in Normandië die ergens begint tussen Caen en Ouistreham. Bij Osmanville gaat hij over in de N13, waarna hij bij Saint-Come-du-Mont eindigt in de D913. De weg loopt vervolgens nog door tot Utah Beach. Daar begint de zee. De totale route beslaat denk ik zo’n honderd kilometer en omvat alle landingsplaatsen en stranden van Operation Overlord.
Het is historische grond, hier begon op 6 juni 1944 D-Day, hier begon het einde van het Derde Rijk. Het is ook bloedige grond: in de eerste maand na D-Day vielen er naar schatting enkele tienduizenden doden. Misschien wel honderdduizenden. Het precieze aantal is moeilijk vast te stellen maar bij dit soort aantallen volstaat het wellicht om het met ‘te veel’ aan te duiden.
Schuldig Landschap
Als je op de D514 rijdt is er zo op het eerste oog niet veel meer te zien van de gigantische strijd die daar is uitgevochten. Je rijdt er langs pittoreske kustplaatsjes met prachtige vergezichten over zee en tussen de glooiende weilanden door. Het hooi ligt er alvast opgestapeld, want straks gaat het misschien regenen.
Ondertussen trekken de koeien zich nergens wat van aan, zij grazen onbekommerd door. Ergens wringt dat, de wetenschap van die voorbije veldslag met het mooie uitzicht vandaag de dag. Armando noemde dat ooit schuldig landschap.
Hij verbaasde zich erover dat de natuur onverstoorbaar leek voor het menselijke leed dat door oorlog en geweld veroorzaakt werd. Bomen groeiden door, gras tierde welig en struiken bevolkten de bospaden.
“Het is hier vredig, maar opgepast. Stilte komt soms na lawaai: hier was pijn, hier ranselde de medemens.”
Armando
En hier bombardeerde de medemens. Saint Lo bijvoorbeeld werd voor 90% vernietigd, waarop Samuel Beckett het de Capital of Ruins noemde. Ook Caen en Cherbourg werden hard geraakt, eigenlijk is er geen plek te vinden in Normandië die toen geen grote schade heeft opgelopen.
Schamend Landschap
Behalve Bayeux.
Dat kwam op 7 juni onbeschadigd in handen van de Britse bevrijders, dankzij de snelle verovering van Arromanches en Gold Beach de dag ervoor. Het historische centrum is helemaal bewaard gebleven, er staan nog authentieke huizen uit de Middeleeuwen in de straten en zelfs de kathedraal is nog volledig intact.
Toch voelt het ergens alsof Bayeux het niet makkelijk heeft met haar eigen ongeschonden status, terwijl er tot in de verre omtrek van alles is vernietigd en gesloopt.
Zou het kunnen zijn dat Bayeux zich er misschien voor schaamt, dat er bij haar niets kapot is gegaan? Dat er daardoor geen sprake is van een schuldig landschap, maar eerder van een zich schamend landschap? Een landschap dat zonder duidelijke redenen tussen alle verschrikkingen door als enige ongehavend is, altijd mooi is gebleven, hoe kun je dat de andere slachtoffers uitleggen?
“Se vouloir libre, c’est aussi vouloir les autres libres”
Simone de Beauvoir
“Je bent slechts vrij, als alle anderen om je heen ook vrij zijn.”
Deze uitspraak van Simone de Beauvoir staat in een grote steen gebeiteld op het Memorial des Reporters aan de Rue Verdun en bracht mij op de gedachte van het schamend landschap.
Heling
Want de keuze voor zo’n stelling als van Beauvoir is natuurlijk niet toevallig. Die huisde al ergens in de gemeenschap voordat het collectief onbewuste hem herkende, om het zich vervolgens toe te eigenen en in te beitelen. Als verwoording van wat iedereen daar al lang voelde in Bayeux. Je bent pas geheeld, als de anderen ook geheeld zijn, zo zou je het ook kunnen zeggen.
De vraag is wanneer je dan kunt spreken van heling. Misschien is de schaamte er wel voor eeuwig, of in ieder geval voor zo lang die grenst aan het schuldig landschap, dat liever ontkent wat er ooit gebeurd is en daardoor haar weg, zij het gemankeerd, gewoon vervolgt.
Van de andere kant, ook de Noormannen hebben flink huisgehouden in Normandië en daarvan resteert nog slechts een interessante voetnoot in de geschiedenis. Van schuld en schaamte over die episode is niets terug te vinden en er is geen enkele reden waarom het met Operation Overlord zo ook niet zal gaan. Ooit.
Mémorial des reporters
In de tussentijd kom je met sommige zaken niet in het reine, en zit er daarom niets anders op dan het litteken voorlopig te accepteren en de pijn te mitigeren met compenserend gedrag en sublimatie, zoals het opzetten van monumenten en gedenkplaatsen.
Dat lijkt in ieder geval op te gaan voor Bayeux, dat zich heeft uitgesloofd met het oprichten van vele monumenten en musea over de Grote Slag in haar ‘Liberty Alley’.
Het is dan wel weer opvallend dat één van de meest interessante memorials, die van de vermiste reporters, zo slecht is aangegeven. Maar misschien hoort dat wel bij schaamte, dat je slechts wil laten zien wat je echt in huis hebt als het niet hoeft op te vallen.
Ik ontdekte het Memorial des Reporters nu bij toeval, toen we na het verlaten van het Museum Memorial de la Bataille de Normandy, overigens wel prima aangegeven, de weg overstaken en we een grafsteen tussen de bosjes zagen staan.
Dat was nog eens een vreemde plek voor een grafsteen.
Bij nadere beschouwing bleek het om een gedenkplaat voor Robert Capa te gaan, de journalist die zulke iconische foto’s bij de landing op Omaha Beach heeft gemaakt. De gedenksteen markeerde tevens de ingang van de memorial, zo bleek toen we keken wat er eigenlijk achter die steen was te zien. Je wordt er gelijk begroet met een uitspraak van Voltaire, die in een marmeren zuil staat gebeiteld.
“We must uphold freedom of speech, it’s the basis for all other freedoms; it’s how we enlighten each other.
voltaire
Gedenkstenen
Aan de andere kant van die zuil staat er precies zo één. Met een uitleg over het Memorial.
Vlak ernaast staat dan nog een derde zuil, waar weer een nadere toelichting in is gebeiteld.
Vanaf deze ingang kronkelt een wit pad plechtig omhoog, tussen de bomen door van een glooiend park, het wenkt je hem te volgen en voert je langs een onafzienbare rij zuilen, volgebeiteld met namen. Namen van vermiste reporters, verdwenen reporters, vermoordde reporters.
Ik werd er stil van, dat het er zo veel waren had ik nooit gedacht.
Waarschijnlijk worden het er veel meer, nog steeds worden er journalisten vermoord. Elke nieuwe naam wordt toegevoegd aan de lijsten van steen in Bayeux. Het is een levend monument voor dode reporters, een eerbetoon aan hen die vielen voor het vrije woord en een belangrijke uiting van wat een schamend landschap zoal vermag.
Je hoeft niks verloren te hebben om te weten hoe belangrijk vrijheid is en om anderen daar steeds opnieuw aan te helpen herinneren. Dat is de schaamteloze boodschap van Bayeux.
Update 19 augustus 2019: De Overlevingsschuld van Maarten van der Weijden
Op 18, 19 en 20 augustus zwemt Maarten van der Weijden de Elfstedentocht. Om geld en aandacht te vragen voor de kankerbestrijding. Een zware opdracht, waar je een bijzondere drijfveer voor moet hebben om die te vervullen. En die drijfveer is overlevingsschuld, het gevoel wat ik hierboven heb beschreven als schamend landschap. Maarten vertelt er over in het NRC van 19 augustus:
Een mooie illustratie dat schuld en schaamte van overlevers krachtige drijfveren kunnen zijn om iets te veranderen. Het gaat er niet zozeer om wat je overkomt, maar om wat je doet met datgene wat je gebeurd is.
Tweede keer is scheepsrecht
Op 24 juni 2019 slaagde Van de Weijden alsnog in zijn poging de Elfstedentocht te zwemmen. Hij was ruim 73 uur onderweg en haalde daarmee 6,5 miljoen euro binnen voor de MVDW Foundation. In 2020 gaat hij een nieuwe vorm van Elfstedenzwemmen uitproberen, wederom om geld in te zamelen in de strijd tegen kanker. Het leed van de overlever is een roeping geworden, schuld en schaamte maakten plaats voor actie.
Update 6 juni 2025: de mannen van de IKON
Tijdens mijn bezoek aan het Memorial in Bayeux was mij ook onderstaande zuil opgevallen, met daarop meerdere Nederlandse namen. Dat zei mij op dat moment nog niks, daarom nam ik het indertijd ook niet mee in het blog.
Later achterhaalde ik dat het een cameraploeg van de IKON betrof. In maart 1982 trokken de journalisten Koos Koster, Jan Kuiper, Hans Ter Laag en Joop Willemsen naar El Salvador om een documentaire over het conflict tussen de regering en de guerilla’s te maken.
Toen hun contactpersoon werd vermoord, kwam de link met de journalisten naar boven. Dat bleek de start van een serie intimidaties door het leger die uiteindelijk culmineerde in een hinderlaag, waar op één guerillastrijder na iedereen omkwam.
In 1993 stelde de VN vast dat kolonel Mario Reyes Mena de opdrachtgever was. Die constatering had verder geen consequenties. Mena verhuisde zelfs naar de VS, waar hij nog altijd woont.
Schuld zonder schaamte.
Na een hele hoop omwegen startte El Salvador uiteindelijk toch een rechtszaak tegen alle verdachten, in leeftijd variërend van 85 tot 93 jaar. Begin juni 2025 werden ze schuldig bevonden en veroordeeld tot gevangenisstraffen van 15 jaar. Of ze die ook uit gaan zitten is nog maar de vraag, maar in ieder geval is de rechtsstaat weer een klein beetje hersteld.
Toen ik de foto vandaag nog eens goed bekeek, ontdekte ik onverwachts vier andere Nederlandse namen. Die had ik de eerste keer gemist. Toen ik daar indook, bleek het te gaan om vier journalisten die overleden door de Surinaamse decembermoorden in 1982.
Bram Behr, Lesley Rahman, Jozef Slagveer, Frank Wijngaarde en eigenaar André Kamperveen van radiostation ABC Suriname werden op 8 december van dat jaar in opdracht van Bouterse vermoord. Het heeft tot 2023 geduurd voordat hij daarvoor veroordeeld werd. Dat was lang, maar het is uiteindelijk toch gebeurd.
Schuld noch schaamte
Twee situaties die op het eerste gezicht niets met elkaar te maken hebben en die ik toevallig tegenkwam op een zuil in Bayeux. Daar ligt ook het eerste verband: het belang van persvrijheid en journalisten in een rechtsstaat.
De tweede overeenkomst zie je terug in het risico dat journalisten lopen als er barsten in de rechtsstaat ontstaan omdat ze de waarheid boven tafel proberen te krijgen. Hetwelk ze dus soms met hun eigen leven moeten betalen.
Het derde punt is het belang van herstel van die rechtsstaat. Ook al duurt het lang, het recht moet zegevieren. Al was het maar zodat de inwoners het vertrouwen in de overheid terug kunnen krijgen.
Daarna is er nog genoeg te doen aan sociaal vertrouwen en verzoening, schreef ik al eens in dit blog over de Catharsis na corona. Dus klaar is het nog lang niet.
En daar zit ook een beetje mijn zorg. Als het gaat om schuld en schaamte van de overlevers is er volgens mij iets aan het veranderen. Die lijkt zich steeds minder voor te doen, soms zelfs wel volledig afwezig te zijn; geen schuld en geen schaamte.
Als dat waar is, dan is het een zorgwekkende ontwikkeling. Iets wat er altijd aan gezamenlijkheid was, het rekenschap geven over je rol tijdens en na heftige gebeurtenissen, verdwijnt.
Hoe moet het goede dan nog gebeuren?
Het blog ‘Waar blijft de catharsis na Corona‘ raakt aan de onderwerpen uit dit stuk. In dat licht is ‘Als een ramp ons raakt’ ook een interessant stuk.
Geef een reactie