De held met de duizend gezichten is een boek van bijna mythische proporties dat in 1949 verscheen. Joseph Campbell beschrijft daarin de monomythe. Dat is de rode draad uit alle sprookjes en mythes, verbeeld als de reis van de held. Deze reis is de blauwdruk geworden van storytelling. Vrijwel alle verhalen lopen conform dat schema, zowel in boeken als in films. Een invloedrijk boek dat desondanks bijna niemand helemaal gelezen heeft.
De vraag is natuurlijk of het de moeite waard is deze archaïsche pil van 370 pagina’s te lezen. Na Benedictijnse stuurmanskunst en Strijdvaardig leven bogen de twee leden van de Waddinxveense Boekenclub Excelsior WBE zich daarom over deze klassieker van Joseph Campbell, om dat uit te zoeken.
Hetwelk een flinke uitdaging bleek.
Het vertrek
Wat gelijk ook de kern van het boek is, trouwens, dat je een uitdaging aangaat om een transformatie door te maken. Maar wel pas nadat je geroepen bent om het avontuur aan te gaan. Dat is het begin van de reis door de held met duizend gezichten: het vertrek.
Dit is wat Campbell er over zegt:
De eerste fase van de mythologische reis die wij ‘de oproep tot het avontuur’ hebben genoemd houdt in dat het lot de held heeft geroepen en diens geestelijke zwaartepunt heeft verplaatst van binnen de grenzen van zijn bekende omgeving naar een onbekend gebied. Dit gebied van de lotsbestemming, rijk zowel aan schatten als aan gevaren, kan op verschillende manieren worden voorgesteld: als een ver land, een bos, een onderaards koninkrijk, een land onder de golven of in de hemel, een onbekend eiland, een hoge bergtop of een diepe droomtoestand, maar het is altijd een oord met merkwaardig veranderlijke, veelvormige wezens, beproevingen die de verbeelding te boven gaan, bovenmenselijke daden en onvoorstelbare verrukkingen
Op de verrukkingen na lijkt het beschreven oord opmerkelijk veel op een crisis.
Drempel
We begonnen onze reis nog heel enthousiast, toen we het boek uitzochten. De held met de duizend gezichten is een beroemd boek dat je eigenlijk gelezen moet hebben, zo stelden we vast. Nu was het onze beurt.
Aan de slag.
Maar daarna gebeurde er niet zo heel veel. Het was voor de WBE kennelijk een hele drempel om er in te beginnen en door te zetten. Grappig genoeg is het overschrijden van de eerste drempel ook een belangrijke stap in de reis van de held met de duizend gezichten. Campbell beschrijft het als de grens tussen de bekende en de onbekende wereld. Die wordt bewaakt door wachters in ‘alle vier de windstreken.’
Erachter ligt de duisternis, het onbekende en het gevaar.
joseph campbell
We stelden onze bespreking dientengevolge maar even uit tot na de jaarwisseling. Het vertrek was al met al hortend en stotend op gang gekomen, zodat de inwijding, fase 2, nog maar even op ons moest wachten.
De reis van de held
Hetwelk een mooi moment is om nog iets meer over het boek te vertellen, voordat iedereen de draad kwijt is. Want dat zou zonde zijn.
Om te beginnen over de schrijver zelf. Joseph Campbell werd in 1904 geboren en was een literatuurwetenschapper met als specialisme vergelijkende mythologie. Hij werd beïnvloed door een breed scala aan schrijvers en wetenschappers, zoals James Joyce, Thomas Mann, Sigmund Freud en Carl Jung.
Die laatste twee komen dan ook veelvuldig terug in De held met 1000 gezichten. Veel duiding van mythes koppelt Campbell aan psycho-analyse, archetypes en collectief onbewuste. Volgens hem zijn alle verhalen al in mensen aanwezig als ze geboren worden. Onder andere via dromen en angsten manifesteren ze zich, maar nooit rechtstreeks.
Altijd in een metafoor van symbolen, vreemde wezens en gekke plaatsen.
Deze verhalen volgen een vaste structuur, die door James Joyce de monomythe werd genoemd in Finnigans Wake. Een overigens vrijwel onleesbaar boek, kijk maar eens naar dit citaatje:
At the carryfour with awlus plawshus, their happy-ass cloudious! And then and too the trivials! And their bivouac! And his monomyth! Ah ho! Say no more about it! I’m sorry! I saw. I’m sorry! I’m sorry to say I saw!
james joyce
Verhaalschema
Campbell nam de gedachte van de monomythe over en baseerde er zijn theorie op in De held met de 1000 gezichten. Dat levert het volgende schema op:
Al deze fases van het avontuur worden uitgebreid besproken in De held met de 1000 gezichten. Bij elke stap haalt Campbell talloze voorbeelden van stal om de reis met zijn vele uitdagingen te illustreren. Dat maakt het lezen tot een intensieve bezigheid. De mythische wezens vliegen je om de oren en niet zelden komen delen van verhalen verderop in het boek weer terug, als je net iedereen vergeten was.
Kan je weer helemaal terugbladeren.
Voor de liefhebbers van mythes is het boek een buitenkansje, zo zou Gerard Reve zeggen, maar voor de rest onder ons is het volbrengen van de taak echt wel een opgave. Maar daar staat dan wel weer tegenover dat je kunt zeggen dat je De held met de 1000 gezichten hebt gelezen.
Storytelling
De gedachte achter de monomythe en de vaste verhaalstructuur is naderhand ruim overgenomen in de wereld van boeken en films. Elke cursus over schrijven zal de drie fases van vertrek, inwijding en terugkomst uit de monomythe noemen. Dan wel verwijzen naar de dramaboog van Gustav Freytag, die in andere woorden hetzelfde zegt.
In de filmwereld is het algemeen bekend dat George Lucas zijn serie films van Star Wars vorm gaf met behulp van de structuur van de monomythe. De beide heren werden zelfs vrienden, waarbij Lucas vaak aan Campbell refereerde als zijn ‘Yoda’.
Op de James Joyce encyclopedie vond ik deze verhelderende tabel:
| Star Wars | Matrix | |
| I: Departure | ||
| The call to adventure | Princess Leia’s message | “Follow the white rabbit” |
| Refusal of the call | Must help with the harvest | Neo won’t climb out window |
| Supernatural aid | Obi-wan rescues Luke from sandpeople | Trinity extracts the “bug” from Neo |
| Crossing the first threshold | Escaping Tatooine | Agents capture Neo |
| The belly of the whale | Trash compactor | Torture room |
| II: Initiation | ||
| The road of trials | Lightsabre practice | Sparring with Morpheus |
| The meeting with the goddess | Princess Leia | Trinity |
| Temptation away from the true path1 | Luke is tempted by the Dark Side | Cypher (the failed messiah) is tempted by the world of comfortable illusions |
| Atonement with | the Father Darth and Luke reconcile | Neo rescues and comes to agree (that he’s The One) with his father-figure, Morpheus |
| Apotheosis (becoming god-like) | Luke becomes a Jedi | Neo becomes The One |
| The ultimate boon | Death Star destroyed | Humanity’s salvation now within reach |
| III: Return | ||
| Refusal of the return | “Luke, come on!” Luke wants to stay to avenge Obi-Wan | Neo fights agent instead of running |
| The magic flight | Millennium Falcon | “Jacking in” |
| Rescue from without | Han saves Luke from Darth | Trinity saves Neo from agents |
| Crossing the return threshold | Millennium Falcon destroys pursuing TIE fighters | Neo fights agent Smith |
| Master of the two worlds | Victory ceremony | Neo’s declares victory over machines in final phone call |
| Freedom to live | Rebellion is victorious over Empire | Humans are victorious over machines |
Campbell zei, onder andere naar aanleiding van het succes van Star Wars, dat de verhaalstructuur weliswaar universeel is, maar dat elke generatie de mythes naar zijn eigen tijd moet interpreteren of herschrijven. Zodat mensen kunnen blijven onderzoeken met welke uitdagingen ze een plek in hun eigen maatschappij kunnen vinden.
Ego
Ego is het verhaal dat je over jezelf vertelt (en koestert) en graag in stand wil houden.
Maar De held met de 1000 gezichten is niet alleen een boek over storytelling en mythes. Het is ook een betoog om het ego te temmen. Daar hoor je dan weer veel minder mensen over. Een paar citaten:
Het overschrijden van de eerste drempel is het verlossen van het ego. Het is een vorm van zelfvernietiging. Daarna kan de reis worden vervolgd.
De held ontdekt en assimileert zijn tegengestelde (zijn eigen onvermoede ego) hetzij door het te verzwelgen, hetzij door erdoor verzwolgen te worden. Hij moet zijn trots opgeven en toegeven, tot hij ontdekt dat hij en zijn tegengestelde één en dezelfde zijn.
Het monsteraspect is een afspiegeling van het eigen ego van het slachtoffer en gaat terug naar het sensationele tafereel uit de kinderkamer dat achtergelaten is maar vooruit geprojecteerd wordt. (..) Eenwording bestaat uit niet meer dan het afstand doen van dat zelfgegenereerde dubbele monster – de draak van wie men denkt dat hij God is (superego) en de draak van wie men denkt dat hij de zonde is (het verdongen id)
Vooral bij dit laatste citaat klinkt de invloed van Freud en Jung sterk door. Ook zij waren sterk beïnvloed door sprookjes en mythen. Het is dus niet zo gek dat die thema’s dan ook steeds weer terugkomen.
Heel kort gezegd is de reis van de held ook een metafoor voor volwassenwording. Om die volwassenheid te bereiken zul je een aantal proeven moeten doorstaan, waardoor je jezelf leert kennen en je mentaal zult groeien. Jouw leven is jouw reis en onderweg zul je steeds weer nieuwe obstakels tegenkomen die bedoeld zijn om je ego een kopje kleiner te maken.
The obstacle is the way, zeiden de Stoïcijnen al. Ervaring is niet wat er met je gebeurt, maar wat je er mee doet. Elke beproeving geeft een nieuw inzicht in jezelf en op je reis. Het is alsof je een heuvel hebt beklommen en pas vanaf daar goed zicht hebt op waar je bent, waar je vandaan komt en wat er nog voor je ligt.
Maar Campbell ziet deze groei niet als narcistische eigenschap van het dikke ik, maar als een inwijding in de structuur van een samenleving. Het gaat niet om jezelf, maar om de algemene onpersoonlijke rollen die je vervult voor het totaal. Rollen als krijger, bruid, novice, weduwnaar, priester en opperhoofd zijn nodig om een maatschappij in stand te kunnen houden.
De hele maatschappij wordt zichtbaar voor zichzelf als een onafhankelijke, levende eenheid. Generaties individuen komen en gaan, zoals anonieme cellen in een levend lichaam. Maar de continuerende, tijdeloze vorm blijft.
Uiteindelijk, zo concludeer ik na lezing van Campbell’s boek, gaat De reis van de held met 1000 gezichten over de aanvaarding van de onvermijdelijkheid van het lot. Maar dat lukt je pas als je de noodzakelijke beproevingen doorstaat en je beseft dat jouw ego er niet is voor jezelf, maar voor de maatschappij.
Eindoordeel
De held met de 1000 gezichten is een behoorlijke kluif, al was het maar door de onoverzichtelijke en archaïsche manier van schrijven. Maar toen ik daar eenmaal aan gewend was, ging het lezen steeds makkelijker.
Uiteindelijk zag ik overal elementen van de monomythe terugkeren; als je even doorzet kom je er echt helemaal in. Je wordt wat je leest, bij sommige boeken.
Your soul takes on the colour of your thoughts
marcus aurelius
Dat heb ik volgehouden tot het einde van deel 1. Deel 2 heb ik scannend gelezen, op zoek naar zinnen over het ego. Als egoloog was dat het minste wat ik kon doen.
Cijfer: 7,5
Zou ik hem bewaren als de boekenkasten vol zijn en er geruimd moet worden: Ja. Al was het maar om te laten zien dat ik hem gelezen heb. En nee, lezen over je ego temmen is niet genoeg om er ook daadwerkelijk in te slagen :-).
Geef een reactie