Leestijd: 4 minuten

Een intuïtiepomp is een gedachtenexperiment, waarbij je met een metafoor mensen laat zien hoe ze intuïtief met iets omgaan, wat hun onbewuste aanname is. In dit blog heb ik het toegepast op de brandweer, omdat ik daar toen werkte. Maar je kunt ze voor elke andere organisatie of situatie gebruiken.

Zou het toeval zijn dat ik na het schrijven van het blog over intuïtie tegen het nieuwe boek van Daniel Dennett aanliep waarin hij de intuïtiepomp beschrijft? Het leek mij in ieder geval wel het juiste moment om er een nieuw blog aan te wijden. Het ijzer is nu nog heet, zal ik maar zeggen, hoewel ik ook nog niet helemaal precies weet wat ik met die intuitiepomp aan moet. Maar daar is het dan ook een onderzoeksblog voor, nietwaar?

Laat ik beginnen met een eerste intuïtie over de pomp toe te lichten. Want wij brandweermensen denken bij een pomp gelijk aan volpompen. Met water. Dennett bedoelt oppompen. Vergroten, versterken. Van intuïtie.

Daarvoor gebruikt hij de intuïtiepomp als instrument. Eigenlijk is een intuïtiepomp niets anders dan een gedachtenexperiment, waarbij je met het juiste verhaal, analogie of metafoor mensen probeert te wijzen op hoe ze intuïtief met een bepaalde situatie of gedachte omgaan.

Intuïtie in deze context gaat over onbewuste aannames, vanzelfsprekendheden en attitudes die je door je leven heen langzaam hebt opgebouwd. En die bij een goede intuïtiepomp opeens het gevoel geven van: “Aha, zit het zo”!

Overigens is het niet van het grootste belang dat een intuïtiepomp het juiste antwoord oplevert. Maar het moet wel de juiste vraag opleveren en wijzen op een centrale vanzelfsprekendheid.

Een belangrijke reden om intuïtie te challengen en te expliciteren kwam in een commentaar van Brugghemans op mijn vorige blog aan de orde. Het is namelijk niet zo dat intuïties per definitie juist zijn. Ze moeten op de juiste manier begeleid en bevraagd worden om uiteindelijk als gids te kunnen dienen voor het goed en veilig kunnen optreden als brandweer. Ik denk dat gedachtenexperimenten daarbij kunnen helpen en een mooie aanvulling betekenen op het reguliere oefenprogramma. 

Dennett definieert intuïtiepompen zelf als volgt:

“A popular strategy in philosophy is to construct a certain sort of thought experiment I call an intuition pump […]. Intuition pumps are cunningly designed to focus the reader’s attention on “the important” features, and to deflect the reader from bogging down in hard-to-follow details. There is nothing wrong with this in principle. Indeed one of philosophy’s highest callings is finding ways of helping people see the forest and not just the trees. But intuition pumps are often abused, though seldom deliberately”.

Een mooie éénregelige intuïtiepomp van Dennett gaat over de vraag waar je ‘ik’ nu precies zit. “Bij een hersentransplantatie kan je maar het beste de donor zijn”.

In zijn boek geeft hij ook nog het voorbeeld van de Grillige Gevangenisdirecteur (het lijkt Suske en Wiske wel). De Grillige Gevangenisdirecteur wacht elke nacht tot alle gevangenen diep in slaap zijn en haalt dan de deuren van het slot. Vraag: zijn de gevangenen nu vrij?

De Zorgzame Ziekenhuisdirecteur wacht elke nacht tot alle zieken in slaap zijn en doet dan de deuren op slot, omdat hij bang is voor diefstal. Zijn de zieken nu gevangenen?

Een ander mooi voorbeeld komt van Wittgenstein. Tijdens een diner vraagt hij aan zijn tafelgenoot waarom mensen dachten dat het logischer was dat de aarde om de zon draait, dan dat de aarde om zijn eigen as draait. “Nou”, zegt de tafelgenoot, “omdat ik denk dat het er uit ziet alsof de zon om de aarde draait”. Waarop Wittgenstein vraagt: “Maar hoe ziet het er dan uit als de aarde om zijn as draait”?

Even terug naar de brandweer. Zijn er intuïtiepompen voor de brandweer te bedenken? Na lang pijnigen van de hersens kon ik er tot nu toe drie halen uit eigen ervaring.  Ze zijn nog niet heel scherp gedefinieerd vind ik, maar de onderliggende vraagstukken zijn in mijn ogen wel relevant.

Intuitiepomp Bestaansrecht van de brandweer.

De eerste is afkomstig van een training over veiligheid bij repressie die ik gaf. Het ging over het effect van overleden collega’s op het voortbestaan van de onderneming. Uit onderzoek was namelijk gebleken dat veel ondernemingen die slachtoffers onder het eigen personeel te betreuren hebben, onder druk komen te staan. En bij het MKB leidt het zelfs regelmatig tot het verdwijnen van bedrijven. Voor de aanwezige brandweerofficieren leverde deze vraag geen enkele twijfel op. “Wij staan in de wet, dus we kunnen helemaal niet opgeheven worden”.

Is de wet het bestaansrecht van de brandweer? Of heeft de brandweer ook een intrinsiek bestaansrecht? Als alle onderlinge verbanden en gezamenlijkheid zijn verdwenen, bestaan je dan nog omdat je in de wet staat? Hoeveel van je organisatie kun je er eigenlijk af slopen voordat je niet meer bestaat? En als dat punt bereikt is en je staat nog steeds in de wet, wat bestaat er dan nog?

Dit blog is onderdeel van het thema human factors. Op die pagina staan meer blogs over expertise en ervaring.